Traduttore traditore, doorgaans vertaald als ‘de vertaler is een verrader’, is waarschijnlijk de enige Italiaanse uitdrukking in mijn actieve woordenschat. En afgezien van woordenboeken en dergelijk zal Umberto Eco’s La ricerca della lingua perfetta het enige Italiaanse boek in mijn kast zijn. Het heeft daarom wel iets toepasselijks dat ik van de week juist in dat boek een verontrustende vertaalfout aantrof.

Op bladzijde 98 en 99 van de Engelse versie, In search of the perfect language, staat een passage waarin de auteur beweert dat voor de Duitse reformator Maarten Luther ‘German was the language closest to God’. Nu zijn soortgelijke beweringen volop gedaan over het Hebreeuws, Arabisch, Tamil, Koreaans en andere talen, misschien zelfs ook het Duits. Maar dat Luther die zin uit zijn ganzenveer zou hebben laten vloeien, leek me sterk. Niets voor hem.

Ik besloot het Duitse origineel op te sporen. Het is nog best een klus om een zinnetje te googelen waarvan je de precieze formulering niet weet, maar ik lijk het te hebben gevonden: …weil sie den deutschen Beter näher zu seinem Gott führt als alle Fremdsprachen. Oftewel, letterlijk vertaald: ‘…omdat ze (=de Duitse taal) de Duitse bidder nader tot God brengt dan alle vreemde talen’. Niet Luthers eigen woorden, overigens: het was de twintigste-eeuwse Duitse historicus Arno Borst die de opvatting van de reformator zo weergaf.

Die opvatting is nauwelijks schokkend of zelfs maar opmerkelijk te noemen. Als we in onze eerste taal het gemakkelijkst praten met andere mensen, dan ongetwijfeld ook met het opperwezen.

Hoe komt het dat de opmerking van Borst zo veel redelijker klinkt dan Eco’s weergave ervan? Dat komt natuurlijk doordat hij uitsluitend iets zegt over ‘de Duitse bidder’. Door die woorden weg te laten, doet Eco het voorkomen alsof de Duitse taal naar Luthers overtuiging een wonderbaarlijk vermogen heeft om iedereen, ongeacht zijn moedertaal, dichter tot God te brengen – ja, bijna alsof God zelf Duits spreekt. Die stelling zou keurig passen in Eco’s betoog dat moderne Europeanen hun talen tot in het lachwekkende verheerlijkten. Dat deden ze ook wel, en andere, minder beroemde Duitsers hebben daar vast aan meegedaan. Maar niet Luther. Die heeft juist geschreven: Ich halte es gar nichts mit denen, die nur auff eyne sprache sich so gar geben und alle andere verachten. Dat is dus 16^e-eeuws Duits en ik begrijp het niet helemáál, maar een redelijke vertaling lijkt me ‘Ik ben het niet eens met degenen die maar één taal waarderen en alle andere minachten.’

Of heeft Eco die ‘nader tot God’-zin misschien wel goed geciteerd, maar heeft de Engelse vertaler misgekleund? Nee, James Fentress is onschuldig, want in het Italiaanse origineel ontbraken de cruciale woorden ook al: il tedesco è la lingua che più di tutte avvicina a Dio. Geen Duitse bidder te bekennen.

Ik realiseer me net dat ik nóg een Italiaanse uitdrukking ken: se non è vero, è ben trovato – ‘het is misschien niet waar, maar wel goed bedacht’. Alleen, Eco schreef in dit geval non-fictie, dus met ‘goed bedacht’ komt hij niet weg. Bovendien is de bewering omtrent Luther niet onjuist in een of ander kniesorig detail: het riekt ernaar dat de schrijver andermans tekst naar zijn hand heeft willen zetten.

***

Ik heb in de vertaling van James Fentress een klein foutje gevonden dat eerder grappig dan verontrustend is. Op bladzijde 85 wordt een zekere Giuseppe Giusto Scaligero genoemd, een 16^e-eeuwse geleerde met vrij briljante taalkundige inzichten. Toevallig kén ik die man, al was het maar omdat hij in de Leidse Breestraat met een plaquette wordt geëerd. Niet-Italianen kennen hem als Joseph Justus Scaliger, een Fransman die in Leiden een aantal jaren doceerde en er ook stierf. Zijn vader was trouwens wél een Italiaan, alleen heette hij niet Scaligero, maar Della Scala.