“Als je je been niet strekt, weet het bloed niet waar hij naar toe moet”, hoorde ik een jonge sportlerares zeggen. Dat ‘hij’ verbaasde me, want ik zou ‘het’ verwachten. En niet omdat bloed een het-woord is, maar om een heel andere reden.

Als we schrijven, baseren we onze keuze voor ‘hij’, ‘zij’ of ‘het’ doorgaans op het woordgeslacht zoals dat in woordenboeken te vinden is. Naar de-woorden verwijzen we dan met ‘hij’ (man, boot, voortgang, voor Noord-Nederlanders ook melk) of met ‘zij’ (vrouw, snelheid, voor Zuid-Nederlanders en Vlamingen ook melk), naar het-woorden met ‘het’ (huis, talent, water).

Maar als we praten, volgen we steeds vaker een heel ander patroon, zo heeft mijn geleerde vriendin Jenny Audring laten zien in haar proefschrift Reinventing pronoun gender. ‘Zij’ gebruiken we dan alleen nog voor wezens, vooral mensen, die duidelijk van het vrouwelijk geslacht zijn: tante en minister, maar ook meisje en Vlekje. Alle andere wezens en de meeste telbare zaken krijgen ‘hij’: broodrooster en minister, maar ook stoeltje, dier en kip. De neiging om dat te doen is des te sterker als het bedoelde begrip concreet is: naar een boek verwijzen we vaak met ‘hij’ als we het voorwerp bedoelen, maar eerder met ‘het’ als we de inhoud bedoelen: “Hij zit in mijn tas” versus “Het heeft veel indruk op me gemaakt.” Ten slotte zijn er de ontelbare zaken als liefde, sport en melk. Daar verwijzen we in de spreektaal bij voorkeur naar met ‘het’.

Terug naar de sportjuf. Zij had het over bloed – categorie ‘melk’, lijkt me, en dus ‘het’. Toch zei ze ‘hij’. Hoe kan dat?

Ik kan twee verklaringen aanbieden, een vrij saaie en een die ik interessanter vind. De saaie is dat ‘bloed’ voor haar een orgaan is, net als de lever of de biceps. Een concreet ding dus, dat de verwijzing ‘hij’ vereist. Maar die verklaring verdraagt zich slecht met de inhoud van haar uitspraak, lijkt me. Een orgaan dat ergens naar toe moet? Organen zijn honkvast. Vloeistoffen, die verplaatsen zich door ons lichaam. En vloeistoffen zijn typische ‘hets’, geen ‘hijs’, als ik me deze meervouden mag veroorloven.

In de interessantere verklaring komt de inhoud van de hele zin in beeld. Het bloed wéét iets, zegt ze, of om precies te zijn: het weet iets niet. Vraag: wat voor soort, eh, entiteiten is in staat om iets te weten? Antwoord: een menselijk of dierlijk wezen, of een ding dat ‘wezenachtige’ trekjes heeft, zoals een computer. En naar al die wezens – behalve vrouwen – verwijzen we met ‘hij’.

Mijn idee is dus dit: niet het woord bloed bepaalde de keuze van de spreekster voor ‘hij’, maar de eigenschap die ze aan dat bloed toeschreef, namelijk het vermogen tot ‘weten’. Door iets (niet) te weten, werd het bloed van het ‘het-niveau’ opgetild naar het ‘hij-niveau’. Het bloed maakte carrière.

Als deze redenering klopt, hangt de keuze tussen ‘hij’ en ‘het’ dus niet (alleen) af van het zelfstandig naamwoord waarnaar verwezen wordt, maar (ook) van het werkwoord dat zijn activiteit beschrijft. Zolang een vloeistof typisch vloeibare werkzaamheden verricht als stromen, druppelen, stollen, lekken, spatten of schiften, zouden sprekers het verwijswoord ‘het’ moeten gebruiken. Als een vloeistof daarentegen weet, hoopt, streeft, verwacht, meewerkt of tegenstribbelt, ligt ‘hij’ meer voor de hand. Misschien is een hulpwerkwoord als ‘willen’ of ‘durven’ ook al genoeg om de eretitel ‘hij’ te verwerven. En hoe zou het zitten met water dat enigszins menselijke activiteiten ontplooit als murmelen of  linksaf slaan?

Ik weet het niet; ik ga er eens op letten. Vooral tijdens de sportles. Daar vloeien immers bloed, zweet en sportdrank. Een ideale onderzoekslocatie.