De Week van het Nederlands wordt vandaag afgesloten, en dus plaats ik het laatste stukje uit mijn boek Vakantie in eigen taal. Dat kijkt, bij wijze van uitzondering, een flink stuk over de grens van ons taalgebied.

Zou Miguel de Cervantes (1547-1616) de naam van zijn bekendste personage nog herkennen als hij hem nu zou horen? In Spanje wel, want daar spreekt men hem nog steeds hetzelfde uit als de schrijver zelf deed: ‘donkiegotte’. Alleen de spelling is een beetje veranderd: van Don Quixote in Don Quijote.

Maar elders?

In Nederland wordt het al moeilijker. De ridder heet bij ons Don Quichot, een schrijfwijze die, mits op zijn Nederlands uitgesproken, de klank van het origineel aardig weergeeft: ‘donkiegot’ – alleen de slot-e ontbreekt. Maar in de praktijk wórdt de naam zo niet uitgesproken, want we zeggen ‘donkiesjot’. Ch uitspreken als ‘sj’, dat is Frans, en daar komt de Nederlandse versie dan ook vandaan. Dat we de Franse uitspraak overnamen, is niet zo vreemd: het Frans genoot begin zeventiende eeuw een torenhoog prestige, terwijl het Spaans de taal van onze vijand was. Merkwaardiger is dat we niet de Franse spelling hebben overgenomen (de slotletters -te ontbreken) en ook niet de hele Frans uitspraak: we zeggen niet ‘dõkiesjot’, met in de eerste lettergreep de neusklank van mijn voornaam. Dat Nederlanders de naam wel als Frans ervoeren blijkt nog uit onze op Franse leest geschoeide afleiding donquichotterie – een woord dat in het Frans niet bestaat.

Maar waarom hebben de Fransen de uitspraak van de Spanjaarden eigenlijk niet gewoon overgenomen? Uit pure eigenwijsheid? Omdat ze de harde ‘g’ nu eenmaal niet beheersen? Dat laatste zal zeker hebben meegespeeld, maar ze hadden daarnaast een historisch argument: de Spanjaarden hadden de x zelf óók lange tijd als ‘sj’ uitgesproken. Zelfs tijdens Cervantes’ leven sprak een deel van de Spanjaarden Don Quixote nog uit als ‘donkiesjotte’, al deed de schrijver zelf daar, zoals gezegd, niet aan mee.

Don Quichot is dus van Spanje via Frankrijk naar Nederland gereisd. Daar bleef het niet bij. In de koloniale tijd belandde Don Quichot via Nederlandse kolonialen ook in Indonesië. Maar omdat men in het Maleis liever ‘so’ dan ‘sjo’ zegt en al helemaal niet graag een q schrijft, heet de ridder er Don Kisot, ‘donkiesot’.

Er zijn wel meer talen die de voorkeur geven aan een spelling van eigen makelij. Het IJslands schrijft Don Kíkóti (echt uitgesproken met twee maal ‘k’) en het Turks Don Kişot (wat behoorlijk Nederlands klinkt).

Misschien wel de bijzonderste verandering is in het Engels opgetreden. Nog niet eens in de naam zelf, want de Engelsen hebben zoals zo vaak de oorspronkelijk spelling overgenomen, Don Quixote. Ook doen ze, in ieder geval tegenwoordig, een dappere poging om de authentieke uitspraak tebenaderen, al klinkt die ons in de oren als ‘donkiehoowtie’. De verrassing zit ’m in het afgeleide bijvoeglijk naamwoord, quixotic. Daar geven ze plotseling elke poging tot Spaansheid op: niet ‘kiehoowtik’, maar ‘kwiksottik’. De reden schijnt te zijn dat ze de naam zelf vroeger als ‘don kwíksot’ uitspraken.

Bij ‘donkiesjot’, ‘donkiesot’, ‘donkiehoowtie’ en ‘donkiekotie’ zou Cervantes, zittend op een belendende barkruk, misschien – misschien – nog net zijn hoofd omdraaien: “Hebben jullie het over mijn boek?” Maar de klankenreeks ‘kwiksottik’ zou hem geen seconde van zijn tapas afleiden.

Ik heb de afgelopen acht dagen ongeveer tien procent van het boek Vakantie in eigen taal hier geplaatst. (De hele reeks staat hier.) De volle honderd procent – 61 hoofdstukken, 207 bladzijdes – kun je nog steeds bestellen.
Op 31 oktober verschijnt mijn nieuwe boek, Lingua · Dwars door Europa in 69 talen. Dat gaat dus grotendeels over talen die buiten Nederland worden gesproken – maar het Fries, Limburgs, Nedersaksisch, Bargoens en Nederlands komen er ook in voor.