De Week van het Nederlands is nog steeds bezig. Daarom ook vandaag weer een stukje uit mijn laatste boek, Vakantie in eigen taal. 

“Hoe ziet een levend, bruisend Mars eruit?”, lees ik op een populair- wetenschappelijke website, en ik struikel erover. Een slippertje van de eindredacteur, lijkt me. “Wat is in vredesnaam ‘het Mars’?”, twitter ik. “Intrigerend: hoe ontstaat zo’n fout? Waarom zegt iemand dat?”

Die vraag maakt een stroom van verrassende reacties los. Meerdere mensen die ik ken als deskundig, taalgevoelig of beide, antwoorden dat ook zij Mars als onzijdig beschouwen. Zelfs Onze Taal laat weten daartoe te neigen, al beaamt de twitteraar van dienst dat de planeten volgens hun naslagwerken inderdaad de-woorden zijn.

Nu ben ik van jongs af geboeid door astronomie en sleepte ik al veel te jong met een boek daarover door het ouderlijk huis: Het oneindige heelal, van Michael Dempsey en Joan Pick. Als iets mijn sterrekundig taalgevoel beïnvloed heeft, moet dat het zijn. En net wat ik dacht: de planeten zijn daarin de-woorden. Hoofdstukken hebben titels als ‘De geheimzinnige Venus’ en ‘De verafgelegen Neptunus’. Sterker nog, er wordt naar elke planeet verwezen met ‘zij’, zelfs naar die met de krijgshaftige naam Mars, die als symbool nota bene het biologische mannelijkheidsteken heeft: ♂.

Een vertaalfout? Dat lijkt me onwaarschijnlijk, want in het Engels is het juist gebruikelijk naar Mars te verwijzen met een onzijdig voornaamwoord: “Mars and its moons” levert op Google twintig keer zo veel treffers op als “Mars and his moons”; “Mars and her moons” nóg minder. Bij Venus (symbool: ♀) is “her moons” overigens juist wel gebruikelijk. Nee, kennelijk ervoeren de vertalers van het boek, dat verscheen in 1966, de planeten als de-woorden. En kennelijk geldt dat voor sommige bekwame taalgebruikers nu niet meer. Hoe kan dat?

Hoe langer ik erover nadenk, des te waarschijnlijker lijkt me een suggestie die taalkundige Miet Ooms me aan de hand doet: planeten zijn aardrijkskundige namen geworden, en die zijn in overgrote meerderheid onzijdig. Zo zijn de plaatsjes Mars in Pennsylvania en Venus in Florida onzijdig, dat staat buiten kijf. Alleen, toen dat boek van mij uitkwam, een halve eeuw geleden, ervoer niemand planeten nog als aardrijkskundige verschijnselen. Ze behoorden niet tot het aardrijk, maar vormden een categorie apart, zowel in onze beleving als in onze grammatica.

Ergens tussen toen en nu zijn de planeten juist wel vertrouwd gebied geworden. We gaan er weliswaar nog niet op vakantie, maar we kennen de landschappen. Het oppervlak van Mars en Venus kennen we van gedetailleerde grondfoto’s. Andere planeten – en sinds kort zelfs Pluto, al is die planeet af – kennen we van close-upfoto’s en overtuigende artists’s impressions. Kortom, we hebben de planeten geestelijk geannexeerd. Het zonnestelsel is onze woonbuurt geworden.

Dat hád ertoe kunnen leiden dat we waren gaan spreken van de Venus en de Uranus, net zoals we de aarde zeggen, en de zon en de maan. Maar dat is waarschijnlijk een te drastische stap. In plaats daarvan hebben we de planeten gelijkgesteld aan steden en landen. Die krijgen meestal geen lidwoord (Amersfoort, Rusland), maar ze krijgen het of een als er een bijvoeglijk naamwoord voor staat: het bruisende Amersfoort, een dictatoriaal geregeerd Rusland. En nu dus ook: een levend, bruisend Mars.

Kortom, zelf zou ik ‘een levende, bruisende Mars’ hebben geschreven, maar ik weet nu dat daar óók veel mensen over zouden zijn gestruikeld. Die zouden hebben gedacht dat ik de Romeinse god Mars bedoelde. Of zwaar bedorven snoepgoed.

Op 31 oktober verschijnt mijn nieuwe boek, Lingua · Dwars door Europa in 69 talen.