Het Hongaars heeft een gewoonte die tamelijk vreemd is, tot je bedenkt dat hij in het Nederlands ook voorkomt.
Fülem betekent ‘mijn oor’, maar kan ook ‘mijn oren’ betekent. Het woord fül ‘oor’ kan kennelijk het beeld oproepen van beide gehoororganen samen. Wil je benadrukken dat je het over maar één van je oren hebt, dan kan dat op meerdere manieren. Een mogelijkheid is egyik fülem, waarin egyik zo iets als ‘één ervan’ betekent. Maar interessanter is de andere mogelijkheid, félfülem. Letterlijk betekent dat ‘mijn halve oor’. Dat laat dus duidelijk zien dat een héél fül uit twee oren bestaat.
Het Hongaars heeft ook een heel stel bijvoeglijke naamwoorden die diezelfde logica volgen. Félfülű betekent eenorig, maar letterlijk staat er ‘halforig’. Hetzelfde met eenogig, eenhandig, eenarmig en eenbenig: félszemű, félkezű, félkarú, féllábú.
Maar hoezo komt dat verschijnsel in het Nederlands ook voor? Wij doen dat toch niet? Toch wel: met het woord tweeling.
De meeste talen hebben daarvoor een meervoudig woord; denk aan twins, jumeaux, Zwillinge. Zet je dat in het enkelvoud, dan heeft het betrekking op een van beide individuen afzonderlijk. In het Nederlands daarentegen slaat het woord tweeling op de twee personen sámen. Als we een van de leden van het duo willen aanduiden, moeten we iets zeggen als
Hij is de helft van een tweeling
Zij is er een van een tweeling of
Zij heeft een tweelingbroertje.
Als we de Hongaarse logica nog iets nauwkeuriger hadden willen volgen, hadden we hiervoor de woorden ‘halfbroer’ en ‘halfzus’ moeten gebruiken. Maar helaas, die waren al bezet.
Dat het enkelvoudige woord tweeling voor twee personen samen wordt gebruikt, is een bijzonderheid van het Nederlands. Het is zelfs zo bijzonder dat het speciaal vermeld wordt in het boek Number van de taalkundige Greville Corbett. Wat hij niet vermeldt, is of het uniek is. Niet helemáál, weet ik: het Afrikaans doet het ook, en ik vermoed alle streektalen van Nederland en Vlaanderen (inclusief het Fries) eveneens. Maar elders? Iemand die dat weet?
****
Als je dit stukje interessant vond, verwijs ik je graag naar mijn boek Vakantie in eigen taal.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Doet een beetje denken aan iets moois in het Fins, waar alle telwoorden ook nog een meervoud hebben. 1,2,3 is ‘yksi’, ‘kaksi’, ‘kolme’, en het meervoud daarvan is ‘yhdet’, ‘kahdet’, ‘kolmet’ (plus nog een stuk of tien naamvalsvormen van yhdissä naar kolmeitta).
Waarom? Om het meervoud aan te geven van een kleine groep woorden waarvan het enkelvoud een meervoudsvorm heeft, zoals ‘housut’ (broek), ‘sakset’ (schaar), ‘viikset’ (snor), en ‘kärryt’ (kar). Dus twee broeken is ‘kahdet housut’, letterlijk ‘tweeën broek(spijp?)en’, en ‘kolmeittakymmennettäkolmeitta housuitta’ / ‘zonder drieëndertig broeken’
Staat vast ook in dat boek, maar ik vertel het hier toch maar even.
LikeGeliked door 1 persoon
Hé, dat wist ik niet. Grappig!
LikeLike
In het Frans vind ik dan ook nog het vrouwelijk meervoud jumelles. Is dat opmerkelijk of komt dat in meer talen voor?
LikeLike
Ik kan me voorstellen dat er bij de Romeinen ook geminae voorkwamen.
LikeLike
Je bedoelt of het bijzonder is dat een vrouwelijke tweeling een andere vorm heeft dan een mannelijke? Ik vermoed dat het juist heel gewoon is in talen die consequent onderscheid maken tussen mannelijke en vrouwelijke vormen. Dat geldt in ieder geval voor het Spaans, Portugees en Italiaans. Ik zou het ook in de Slavische talen verwachten, maar als ik daarvan bevestiging zoek, kan ik die zo gauw niet vinden. (Een gemengde tweeling krijgt in die talen de mannelijke vorm. Dat seksisme zit erin gebakken.)
LikeLike
Het sterrenbeeld heet ook Tweelingen, toch? Castor en Pollux.
LikeGeliked door 1 persoon
Klopt! (Al wist ik niet dat het Castor en Pollux waren.) ‘Tweelingen’ zal in dit geval een latinisme zijn, meer in het bijzonder een ongelukkige vertaling van Gemini.
LikeLike
Grappig, want Gemini is dan weer in één betekenis geëvolueerd tot een enkelvoud: in de jaren zestig gingen er tien keer twee Amerikanen naar de ruimte in een Gemini.
LikeGeliked door 1 persoon
Ik heb ook wel gehoord: “Ze zijn tweelingen”. Is dat dan een germanisme/anglicisme?
LikeGeliked door 1 persoon
Het zou kunnen. Anderzijds, het voelt intuïtief zo logisch om naar twee mensen met een meervoud te verwijzen, dat het me ook niet zou verbazen als ‘de tweelingen’ telkens weer spontaan zou ontstaan. Verder staan we als Nederlandstaligen al tweeduizend jaar onder invloed van talen die wel een meervoud gebruiken: Engels en Duits, inderdaad, en daarvoor al Frans en Latijn.
LikeLike
Wat te denken van ‘de hersenen’ (the brain, le cerveau, das Gehirn)? Wat is één hersen? Kun je klappen met één hand?
LikeLike
Maar dat is een ander geval: hier gebruiken we juist een meervoudig woord voor een enkelvoudig ding – een plurale tantum.
LikeLike
Bij hersens is de overeenkomst met het Hongaars groter, omdat je het daar over ‘hersenhelften’ hebt.
LikeGeliked door 1 persoon
Op dat punt is de overeenkomst wel groter, inderdaad.
LikeLike
Het blijft gek. Eén ‘hersen’ bestaat niet maar ‘hersenhelften’ dan weer wel, dat zijn geen ‘hersenenhelften’ of ‘hersenshelften’. Hersenen en hersens, dat is overigens niet hetzelfde. In de anatomie spreken we van ‘hersenen’, terwijl een slimme kerel of een schrandere meid een goed stel ‘hersens’ (desnoods: ‘harses’) heeft…
LikeLike
De Friese vertaling van het woord “tweeling” is “twilling”. Inderdaad spreekt men ook daar van “de helft van een tweeling” zoals in het Nederlands.
LikeGeliked door 1 persoon