In vreemde talen kan ik me zelfs over zo iets alledaags als het werkwoord ‘zijn’ verwonderen, schreef ik gisteren. Ik gaf een Engels voorbeeld en beloofde een Duits. Hier komt het, uit de roman Er ist wieder da van Timur Vermes:
(1) Es war diese Phase der Entbehrungen keine Zeit gewesen, die ich genossen hatte.
Oftewel, in vertaling:
(2) Deze fase van ontberingen was niet een tijd geweest waar ik van had genoten.
Het rare van de zin zit ’m natuurlijk in het eerste woord, het persoonlijk voornaamwoord es. Dat betekent meestal ‘het’, zoals in es liegt hier, ‘het ligt hier’ of es regnet, ‘het regent’. Soms ook wordt es in het Nederlands ‘er’, zoals in es wird behauptet, dass…, ‘er wordt beweerd dat’. Maar in de zin die me verraste, (1) dus, moet es simpelweg weggelaten worden. Ik kan in ieder geval geen goede Nederlandse vertaling bedenken waarin het met ‘het’, ‘er’ of desnoods nog iets anders weergegeven kan worden. Het is gewoon niet nodig. Es lijkt maar een grammaticaal hulpmiddel te zijn, en dat valt in het Nederlands in dit geval kennelijk weg.
Maar hoe helpt dat woordje dan, grammaticaal? Hoe zit de zin in elkaar? Als ik het goed zie, zit het als volgt. Diese Phase der Entbehrungen is het onderwerp. War keine Zeit gewesen (plus de bijzin, die ik verder negeer) is het gezegde. En keine Zeit is het naamwoordelijk deel van het gezegde. Maar es is natuurlijk óók onderwerp; ik zou althans niet weten welke andere opties er zijn. Bij twee onderwerpen dringt de conclusie zich op dat een daarvan een voorlopig onderwerp is. Dat is dan natuurlijk es.
Voorlopige onderwerpen heeft het Nederlands ook, zoals ‘het’ in
(3) Het was een tegenvaller dat ze zich afmeldde
Maar bij ons verwijzen die altijd – ik kan althans geen tegenvoorbeeld bedenken – vooruit naar een bijzin die het eigenlijke onderwerp vormt: ‘dat ze zich afmeldde’. Het Duits kent kennelijk nog een tweede constructie met voorlopig onderwerp, en zin (1) is daar een voorbeeld van.
En heeft die constructie ook een functie? (Ik durf het woord functie bijna niet meer te gebruiken sinds ik Thomas van Luyn ooit de spot ermee heb zien drijven, waarbij hij het woord consequent met een frons en door zijn neus uitsprak: /fũnksi/. Maar dat terzijde.) Oftewel, betekent zin (1) iets anders dan
(4) Diese Phase der Entbehrungen war keine Zeit gewesen, die ich genossen hatte
die ook keurig grammaticaal is?
Ik heb een vermoeden.
Het eerste woord van een zin bevat doorgaans bekende, en dus gemakkelijk verteerbare informatie. Pas verderop in de zin wordt het interessanter en moet de luisteraar of lezer goed gaan opletten. Maar de woorden ‘deze fase van ontberingen’ vereisen juist betrekkelijk véél aandacht: ze zijn een inhoudelijk belangrijke samenvatting van het voorafgaande. Dat de ik-persoon (Adolf Hitler, om precies te zijn) die fase zo ervaren heeft, mag best wat nadruk krijgen. Met zin (4) lukt dat onvoldoende.
Door te beginnen met het uiterst licht verteerbare es war, zoals in (1), weet de lezer: nu moet ik weer gaan opletten. De mededeling over de ontberingen dringt daardoor beter door. Tegelijkertijd maakt de constructie ook duidelijk dat er nog meer komt; anders had er zo iets gestaan als
(5) Es war dies eine Phase der Entbehrungen gewesen
Wat in zin (1) volgt op Entbehrungen is zelfs het allerbelangrijkste, want óver die fase komt nu pas de eigenlijke mededeling.
Kortom, zin (1) is een tweetrapsraket die de volle aandacht van de lezer twee keer opeist. Maar hé, wacht, aha – als die gedachtegang klopt, is (2) misschien toch niet de beste vertaling. Bij nader inzien zou ik liever niet ‘het’ opofferen, maar een ander woord: ‘tijd’. Want dat voegt inhoudelijk noch grammaticaal iets toe, lijkt me. Dus dan krijgen we
(6) Het was een fase van ontberingen geweest, waar ik niet van genoten had.
Benieuwd of de Muttersprachler, de levenslange Duitstaligen, dat ook zo zien.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Via Twitter bereikt me nog een reactie, en wel van @isoglosse (Christopher Bergmann). Ze sluit goed aan bij die van Katja Zaich (beiden zijn naar ik meen Duitse moedertaalsprekers) en voegt nog een link naar nuttige informatie toe:
“In het Duits wordt dit meestal ‘Platzhalter-es’ genoemd. Heeft inderdaad met informatiestructuur te maken. Voor mij klinkt het erg ouderwets (past dus prima in Vermes’ boek) en het wordt ook steeds minder gebruikt: https://goo.gl/cybHlG.”
Die link leidt naar een Google Ngram. Dat laat zien hoe frequent een woord of woordgroep is gebruikt in een corpus van teksten die uit verschillende periodes dateren.
LikeLike
Doet me sterk denken aan uitdrukkingen als “dit mijn volk” of “deze onze zegeningen”. Je probeert twee dingen te zeggen die taalkundig niet lijken te combineren. Men “struikelde” vroeger waarschijnlijk graag…Deze mijn visie geworde ook u 🙂
LikeLike
Twee interessante invalshoeken, waar het laatste woord nog niet over gezegd lijkt te zijn.
Ik speel zelf wat meer met een andere gedachte. De boodschap is namelijk dat iemand een periode, een fase van ontberingen achter de rug heeft en dat dat een tijd is geweest waar hij niet van heeft genoten. Ja, dat lijkt me nogal logisch, ontberingen laat je liever links liggen.
Vandaar dat ik denk dat die ontberingen in de zin de nadere verklaring van het voorlopig onderwerp “het” is/zijn, vrij en populairder vertaald:
Het was, en dan bedoel ik die periode van ontberingen waarover ik het zojuist had, een tijd geweest waarvan ik bepaald niet heb genoten.
Zo vertaald is het minder een open deur dan anders.
Het lijkt wel of de Duitse grammatica met dat voorlopig onderwerp een klemtoon op het naamwoordelijk deel van het gezegde wil leggen (zoals in het Frans, c’était Guillaume qui me disait…) en tegelijkertijd nog een tweede daaraan wil toevoegen, namelijk wat de spreker er zelf wel van vond, niet leuk dus.
Om de zin in onze ogen echt grammaticaal te laten lijken, heb ik daarom de neiging het zinsdeel “deze fase van ontberingen” tussen haakjes of tussen komma’s te zetten.
LikeLike
Je schrijft: ‘Het lijkt wel of de Duitse grammatica met dat voorlopig onderwerp een klemtoon op het naamwoordelijk deel van het gezegde wil leggen en tegelijkertijd nog een tweede daaraan wil toevoegen.’ Eens!
LikeLike
Jij neemt aan dat ‘diese Phase der Entbehrungen’ het onderwerp is, maar dat hoeft niet. In het Duits kan een zelfstandignaamwoordgroep die een periode aanduidt ook als bijwoordelijke bepaling van tijd gebruikt worden (zoals in ‘Ich war diese Woche im Urlaub’). Ik ben geneigd de zin zo te lezen, zodat ik hem zou vertalen met ‘Het is (in) deze fase van ontberingen geen tijd geweest waar ik plezier aan beleefd heb.’
LikeLike
Dank je, Peter-Arno. Mijn taalintuïtie verzet zich hevig tegen die lezing, maar ja, dat is mijn intuïtie tegen de jouwe.
Als ik je goed lees, ontken je niet dat de constructie die ik beschrijf in het Duits bestáát, of wel?
LikeLike
Eerlijk gezegd weet ik het niet. Om er helemaal zeker van te zijn dat het onderwerp is zou je een argumentatie vanuit naamval of congruentie moeten hebben. Ik ben ooit afgestapt van de illusie dat ik een taalgevoel over het Duits heb toen ik de zin ‘Wenn ich du wäre’ tegenkwam (die ik nog steeds niet kan aanvoelen).
In mijn lezing zou ‘es’ overigens geen plaatsonderwerp zijn, maar een gewoon onderwerp. Dus zou het vervangbaar moeten zijn door ‘Das’ of ‘Die Jahre’ (met congruentie met persoonsvorm ‘waren’). Met het bovengenoemde voorbehoud komt me dat waarschijnlijk voor.
LikeLike
‘Wenn ich du wäre’ kan ik nog net navoelen. Waarschijnlijk heb ik het jong genoeg geautomatiseerd, en dan voelt het als voelen. Ik begin het pas benauwd te krijgen bij ‘Ich, der ich es geschrieben habe, mag das Buch nicht.’ Ik kan de regel (herhaling van persoonlijk voornaamwoord eerste en tweede persoon na een betrekkelijk voornaamwoord – alleen in de nominatief) met mijn brein toepassen, maar mijn taallichaam doet niet mee.
LikeLike
Deze formulering is natuurlijk behoorlijk ‘literair’. Inderdaad is ‘eine Phase der Entbehrungen’ het onderwerp en ‘es’ is de “Platzhalter”. Het betekent dus eigenlijk helemaal niets, behalve dat het werkwoord op de tweede positie moet staan en er dus iets vóór het werkwoord moet staan. Natuurlijk zou het onderwerp zelf daar kunnen staan, maar dan staat tussen het onderwerp en de betrekkelijke bijzin nog het werkwoord, terwijl nu de betrekkelijke bijzin direct aansluit. Een kwestie van stijl. ‘Platzhalter’ heb je vaak, bijvoorbeeld als je zegt ‘Es ist mir nicht bekannt, dass …’ (alternatief: Mir ist nicht bekannt, dass …) óf in een zin waar je eigenlijk geen onderwerp hebt: “Es wurde Ihnen geholfen”.
LikeLike
Is het echt zo literair? Ik heb het idee dat een zin als ‘Es waren die Ferien eine einzige Reihe von Enttäuschungen gewesen’ best nog wel (verzorgde) spreektaal zou kunnen zijn. Maar als een Muttersprachlerin dat ontkent, neem ik het aan.
Ik beweer overigens niet dat ‘es’ hierboven een betekenis heeft, alleen een functie. Jij geeft eveneens een functionele verklaring, een andere. En die overtuigt me nog niet, want in Diese Phase der Entbehrungen war keine Zeit gewesen, die ich genossen hatte staat de bijzin weliswaar niet pal achter het antecedent, maar in Es war diese Phase der Entbehrungen keine Zeit gewesen, die ich genossen hatte evenmin! In beide gevallen staat gewesen ertussen Dus dat kan de reden niet zijn.
LikeLike