‘Ik leg me toe op ’t schrijven van levend hollandsch. Maar ik heb schoolgegaan.’ Aan dit bekende citaat van Multatuli moet ik soms denken wanneer ik, al schrijvend of eindredigerend, weer eens op de hinderlijke schrijftaaltaboes van het Nederlands stuit.
Zoals ‘ie’.
Het is volkomen geaccepteerd om dat dacht ze te schrijven, en de spelling met ij te reserveren voor de beklemtoonde variant: dat dacht zij (zij wel, maar anderen niet). Hetzelfde geldt voor je versus jij, jou en jouw en voor we versus wij.
Maar zodra je schrijft dat dacht ie, is dat opeens informeel, en onaanvaardbaar in een neutrale, zakelijke tekst. Sterker nog, er is niet eens een vaste spelling voor: je treft ook dacht-ie, dacht ’ie en, in oudere teksten, bijvoorbeeld van Nescio, dacht-i aan.* Hetzelfde geldt voor ’k versus ik, ’m versus hem, d’r versus haar, m’n versus mijn en z’n versus zijn. En als ik me niet beperk tot de voornaamwoorden: ’ns versus eens en ’t versus het. ’k Heb m’n boek ’ns in d’r tas gedaan: ik zou als professioneel tekstschrijver geen klanten meer overhouden als ik dat inleverde.
Dat is een gemiste kans voor de Nederlandse schrijftaal. Nu moeten we telkens onze toevlucht nemen tot accentjes (míjn boek, háár cd) om duidelijk te maken dat we de beklemtoonde variant bedoelen, terwijl in de onbeklemtoonde vormen helemaal geen ij of aa te horen is.
Nog dieper geworteld lijkt een ander eigenaardig schrijftaaltaboe te zijn: dat op Kees zijn fiets (of z’n fiets) en Naima haar (d’r) pen. De fiets van Kees mag wel, het geforceerde Kees’ fiets is ook aanvaardbaar, maar op de allernormaalste manier van zeggen rust in verzorgd geschreven Nederlands een banvloek. Lastig, want deze constructie zou goede diensten kunnen bewijzen.
Neem deze zin: De publicatie van het jaarverslag van Rijkswaterstaat loopt vertraging op. Niet mooi, die twee van’s achter elkaar. Maar hoe dan? Het Rijkswaterstaat(s)jaarverslag? Wel erg lang. Rijkswaterstaats jaarverslag? Héél raar. Nee, Rijkswaterstaat zijn jaarverslag bekt hier verreweg het best. Maar dat gaat Rijkswaterstaat niet pikken.
Natuurlijk, wij tekstschrijvers redden ons wel: het jaarverslag van Rijkswaterstaat wordt met vertraging gepubliceerd. Of Rijkswaterstaat publiceert zijn jaarverslag met vertraging. Maar het blijft raar dat een variant die goed klinkt, op papier niet mag.
De reden? Conservatisme, vrees ik, een overdreven vasthouden aan de traditie. Wat dat betreft boft het Afrikaans, de Zuid-Afrikaanse ‘dochtertaal’ van het Nederlands, die veel recenter dan onze moedertaal in regels en conventies is gestold. De kop boven dit stukje is daar even correct als Die eienaardighede van ons taal.
***
* Een variant als zei die (als omkering van hij zei, niet van die zei) is al helemaal ondenkbaar. Terwijl we op school netjes leren dat het Frans dat wel doet: y a-t-il is de enige correcte omkering van il y a. Die t zeggen ze, en daarom schrijven ze hem ook. Eh, schrijven ze n’m ook.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Ja, heel goed dat je dit opbrengt – wellicht gaan er hier en daar wat lichtjes op of belletjes rinkelen… Want ik had wel gelijkaardige gevoelens, maar geen duidelijk omlijnd idee wat er precies aan de hand is. Het begin van een goede discussie is om de vraagstelling helder te krijgen, dus dank hiervoor!
Wel moet ik hier een stokpaardje van me opbrengen, namelijk dat het in de huidige PC-situatie erg lastig is om in ’t, ’k, ’ns, etc. een correcte typografische apostrof te typen, zodat men deze vormen niet zonder aarzeling kan aanbevelen. Verder is de (in handgeschreven tekst standaard gebezigde) ij met dubbele accent aigu (zoals in zíj́, míj́n, etc.) nog niet overal mogelijk. Zolang Microsoft deze dingen niet gemakkelijk toegankelijk maakt zal het grote publiek – en menige professionele typesetter – dit fout blijven doen. En dat terwijl tenminste één Nobelprijswinnaar zich hierover gebogen heeft: http://www.staff.science.uu.nl/~hooft101/ap.html
LikeGeliked door 1 persoon
Sorry voor die lelijke zíj́ en míj́n – bij het intypen van mijn commentaar zagen ze er wel goed uit! Maar in dat tekstveld werd een ander lettertype gebruikt dan nu voor het weergeven op de website. QED…
LikeLike
De omkering van apostrofs tot beginaanhalingstekens is inderdaad lelijk en irritant. Ik heb gemerkt dat het veel mensen niet opvalt (gelukkig dezulken!), maar jou en mij en Gerard ’t Hooft dus wel. Mijn persoonlijke oplossing is dat ik in de autocorrectiefunctie van Word een aantal gangbare woorden met een apostrof aan het begin heb opgenomen: ‘t, ‘k, ‘m, ‘n, ’s en ‘ns worden vanzelf in ’t, ’k, ’m, ’n, ’s, en ’ns veranderd (hoewel niet altijd, om onnaspeurbare redenen). Maar in mijn browser werkt dat niet, dus dan moet ik de juiste vormen eerst in Word produceren en vervolgens kopiëren, bijvoorbeeld hier naar WordPress. Ook is het mogelijk om de apostrof in Word onder een toetscombinatie te zetten, bijvoorbeeld Ctrl+’.
Het accent aigu op de j van ij is een lastigere kwestie. Ik heb er in ieder geval geen oplossing voor. Curieus genoeg is het geen enkel probleem om een accent aigu op de Griekse ij te zetten, want die combinatie is in het Tsjechisch en ik meen ook Slowaaks gangbaar. Ik weet dat het in Word mogelijk is om diacritische tekens om het even waar te plaatsen, dus ook boven de j, maar ik weet niet hoe dat werkt. Ik hou me aanbevolen!
LikeLike
Hier een citaat uit Wikipedia: “In Microsoft Word it is possible to turn smart quotes off (in some versions, by navigating through Tools, AutoCorrect, AutoFormat as you type, and then unchecking the appropriate option). Alternatively, typing Control-Z (for Undo) immediately after entering the apostrophe will convert it back to a typewriter apostrophe. In Microsoft Word for Windows, holding down the Control key while typing two apostrophes will produce a single typographic apostrophe.”
Op mijn Mac heb ik een gewijzigd toetsenbord geïnstalleerd: de ’ zit waar eerst de ‘ zat. (Omdat de ‘ toch ook nodig is, heb ik die op de \ gelegd, en die weer bij de / gepropt.) Dat toetsenbord zou ik graag als standaard zien voor Nederlands en Afrikaans, maar ja…
Zoiets kon vroeger op PCs ook, maar helaas, sinds Windows 10 niet meer.
Het probleem met íj́ is veroorzaakt doordat Unicode noch een “j met accent aigu” heeft opgenomen, noch een “j zonder punt”. Zodoende kan weergave-software er niet veel van bakken, tenzij het lettertype zelf de kant-en-klare “composite” vorm bevat. Dat schijnt momenteel gelukkig bij steeds meer nieuwe fonts het geval te zijn.
LikeGeliked door 1 persoon
O jee, de software heeft er weer eens onzin van gemaakt! Die twee zinnen over mijn aangepaste toetsenbord had ik beter zo kunnen schrijven:
Op mijn Mac heb ik een gewijzigd toetsenbord geïnstalleerd: de ’ zit waar eerst de rechte apostrof zat. (Omdat de rechte apostrof toch ook nodig is, heb ik die op de \ gelegd, en de \ weer bij de / gepropt.)
LikeGeliked door 1 persoon
Je “like” werd trouw maar niet helemaal spellinggetrouw gerapporteerd door WordPress:
Gaston vindt je reactie op Ons taal se eienaardighede leuk.
“O jee, de software heeft er weer eens onzin van gemaakt! Die twee zinnen over mijn aangepaste toetsenbord had ik…”
Reactie tonen
Misschien wil je kijken wat ze aan het doen zijn! Misschien vindt je hun blog net zo leuk als zij jouw reactie vonden!
LikeLike
Helemaal eens met dit stukje. Ik ben altijd verbaasd met welk gemak mensen zich neerleggen bij zo’n willekeurige regelgeving. Overal willen we geëmancipeerd en zelfstandig zijn, maar hierin… makke schapen, die zelfs protesteren als iemand het hek openzet.
LikeLike