Eerder deze week twitterde ik:

Het voegwoord ‘als’ kan betekenen ‘op het moment dat’ (tijd; Engels when) of ‘in het geval dat’ (voorwaarde, Engels if). Hoe zit dat in jouw Nederlands met ‘wanneer’, bijv. in “ik ga douchen wanneer jij gaat lezen”? Duidt ‘wanneer’ n tijdstip aan of kan t ook n voorwaarde zijn?
▢ kan beide, maakt niet uit
▢ meer t tijdstip
▢ uitsluitend n tijdstip

Ik stelde de vraag omdat ik in mijn rol als eindredacteur wanneer vaak in als verander als het een voorwaarde inluidt. Maar heb ik daar eigenlijk wel een steekhoudende reden voor? Ik zou er mijn hand niet voor in het vuur durven steken dat wanneer in zo’n geval in strijd is met de regels van de standaardtaal. Maar lelijk vind ik het wel, en hoe duidelijker de bijzin een voorwaarde stelt, des te lelijker. ‘We kunnen gaan fietsen wanneer het vanmiddag droog is’: alla – er komt vast wel een droog moment, en dán gaan we fietsen. ‘We gaan alléén fietsen wanneer het om 2 uur toevallig net droog is’: bah!

Dat ik mijn hand uit het vuur heb gehouden, blijkt verstandig, want wanneer staat in de Algemene Nederlands Spraakkunst gewoon in het rijtje van de ‘voorwaardelijke voegwoorden’, samen met als, indien, ingeval, tenzij en nog een paar van die veeleisende types. Dus nemen we de ANS als talige rechtsgrondslag, dan doe ik die arme schrijvers die ik redigeer onrecht aan.

Maar ja, die ANS beschrijft ook alleen maar wat wij met zijn allen vinden dat goed Nederlands is. En van taalprof Peter Arno Coppen heb ik geleerd dat ik mijn individuele taalgevoel serieus mag nemen; niet als rechter, wel als getuige. Hetgeen me op de vraag bracht: wat zouden andere getuigen vinden? Vandaar dat Twitter-polletje.

Binnen een etmaal reageerden er 112 mensen, en van hen koos maar 38% optie 1: het voegwoord wanneer kan net zo goed een voorwaarde als een tijdsaanduiding inluiden. 40%, marginaal meer dus, oordeelde dat wanneer voorál een voegwoord van tijd is. En die groep had dan nog weer een extremistische vleugel van 22% die het woord helemaal van zijn voorwaardelijke betekenis wenste te ontdoen.

Kortom, een ruime meerderheid voelt met me mee. Niet dat ik daarom gelijk heb. Maar toch, een volslagen particuliere aberratie is mijn voorkeur niet; ik behoor tot een substantiële groep van gevoelsgenoten.

Waaróm maken die lui, onder wie ik, een verschil dat er volgens de ANS niet is? (In ieder geval wanneer we erover nadenken. dat we het verschil in gesproken taal consequent toepassen, lijkt me onwaarschijnlijk.) De reden kan niet zijn dat we ‘de oude regel nog aanvoelen’ of zo iets. Als ik de Etymologiebank mag geloven had wanneer al in het Middelnederlands beide betekenissen.

Is het misschien omdat wanneer als vráágwoord wel duidelijk naar tijd verwijst en niet naar een voorwaarde? Die vlieger gaat evenmin op, want tot mijn aanvankelijke verbazing kan wanneer wel degelijk naar voorwaarden verwijzen. Op de vraag ‘Wanneer mag je inhalen?’ wordt niet het antwoord ‘kwart over drie’ of ‘na de schaft’ verwacht, maar iets in de trant van ‘als er geen tegenligger aankomt en er geen doorgetrokken streep is’. Ook de titel van dit stukje is zo’n geval.

Nog een ander verklaring werd geopperd door Bert Zandbergen: doordat we het verschil in het Engels wel moeten hanteren, zijn we het scherper gaan aanvoelen en willen het ook in het Nederlands uitdrukken. Maar daar pleit tegen dat niemand het voegwoord als opvat als strikt voorwaardelijk: ‘Als Kerstmis nadert, duik ik in de kookboeken’ lijkt me even onberispelijk als dezelfde mededeling beginnend met ‘Wanneer…’

Niet alleen het Engels maakt dat verschil, maar een eerdere prestigetaal, het Frans, deed dat ook. Het zou interessant zijn om na te gaan of de tweetalige elite van weleer in haar Nederlands als en wanneer strenger scheidde dan het gemene volk deed. Als dat zo is, wijst dat inderdaad op invloed van de tweede taal op de moedertaal.

****

Meer van dit soort stukjes in Vakantie in eigen taal, met beschouwingen over het Nederlands. En net verschenen is Lingua, over 69 talen van Europa.