“Die onbuigzaamheid gaat je nog opbreken.” ‘Slecht bekomen’ dus, legt de digitale Van Dale uit (betekenis 3). Maar welke letterlijke betekenis van dat werkwoord ligt aan het figuurlijke gebruik ten grondslag? Dat is een vraag waar ik eerlijk gezegd niet zomaar een antwoord op weet. De uitdrukking is voor mij niet zo gemakkelijk ‘verbeeldbaar’ (imageable), zoals dat schijnt te heten. Anders gezegd, deze specifieke betekenis heeft zich losgezongen van zijn oorsprong.

Ik ken nog twee andere betekenissen van het woord; de Van Dale-site splitst die zelfs op in drieën. Ik kan mijn tent opbreken (dat is betekenis nummer 2). Maar onbuigzaamheid is daar niet toe in staat, dus dit kan de letterlijke oorsprong van de figuurlijke betekenis niet zijn. Ik kan ook kortweg (of preciezer gezegd: onovergankelijk) opbreken door mijn boeltje te pakken en naar elders te vertrekken (betekenis 4 – een pregnant gebruik van 2, lijkt me; ‘elliptisch’, noemt het NWT het inderdaad). Ook dat zie ik onbuigzaamheid niet doen.

Ten slotte kan ik een vloer of een straat opbreken, bijvoorbeeld met een koevoet of zo’n hydraulisch, zeer lawaaiig stratenmakersding (betekenis 1). Is dát dan wat onbuigzaamheid in figuurlijke zin met mensen kan doen? Ik wil het niet helemaal uitsluiten, maar die beeldspraak lijkt me nogal vergezocht. Bovendien zou dat betekenen dat ‘je’ in het onderzochte zinnetje een lijdend voorwerp is, terwijl ik het als een meewerkend voorwerp ervaar. (Genootschap Onze Taal vindt dat ook, in zijn grote – en groteske – hun-henlijst.) Maar dat is wel een erg intuïtief argument.

Ik zoek nog even verder. Volgens mijn Hedendaagse (dus nooit verouderende) Van Dale uit 1984 kan opbreken ook betekenen: ‘in de keel naar boven komen’ of ‘met geweld openbarsten’. (De betekenis ‘slecht bekomen’ staat er trouwens niet bij. Is de uitdrukking nog zo nieuw dan?) Uit een van die betekenissen, die ik geen van beide kende, kon het figuurlijke gebruik wel eens zijn ontstaan. Ik zou mijn geld zetten op ‘in de keel naar boven komen’ is, want die is lichamelijker, zintuiglijker en daarom krachtiger. Goedkope wijn of een humeurige mossel – reken maar dat die je kunnen opbreken. Maar de andere betekenis zou eventueel ook kunnen: een gasleiding die ‘met geweld openbarst’, daar wil je ook niet te dicht bij staan.

Vanwaar deze bespiegelingen? De aanleiding is dit zinnetje dat ik net in een te redigeren tekst aantref, over iemand die te lang te hard heeft doorgewerkt:  ‘Dat doordenderen heeft me opgebroken.’ Dat ik eraan bleef haken, was omdat ik zelf zijn zou hebben gebruikt als hulpwerkwoord, niet hebben: ‘Dat doordenderen is me opgebroken.’ Maar Google leert me dat beide varianten voorkomen; mijn voorkeur zelfs iets minder dan de andere.

Als het klopt dat opbreken hier oorspronkelijk betekende ‘in de keel naar boven komen’ of eventueel ‘met geweld openbarsten’, welk gevolg heeft dat dan voor het hulpwerkwoord? Ik neig nu nog sterker naar zijn. De stratenmaker heeft de straat opgebroken, natuurlijk, en ik heb alvast de tent opgebroken, zonder meer. Zelfs bij de betekenis ‘vertrekken’ kán naar mijn idee hebben, omdat er nog een beetje het opbreken van die tent in zit. Maar nu ligt zijn al meer voor de hand, net zoals bij betekenis-verwante woorden als weggaan, vertrekken, afnokken, aftaaien, inrukken, opstappen en zo meer. Bij die andere betekenissen (‘naar boven komen’, ‘openbarsten’, ‘slecht bekomen’) is hebben voor mij geen optie. En inderdaad: navraag leert me dat de Dikke Van Dale voor de figuurlijke betekenis van opbreken een voltooide tijd met zijn geeft.

Zal ik het hulpwerkwoord nu dan veranderen in dat artikel dat ik redigeer? Dat niet. Blijkens Google is hebben ook gangbaar, en ik zie er geen principieel bezwaar tegen. Maar nu snap ik die uitdrukking tenminste. En ik heb mezelf even lekker van mijn werk gehouden. Nu weer verder met redigeren.