Herinner je je je eerste geschreven woordjes, of die van je kinderen? Ongetwijfeld waren ze schots en scheef en bibberig. Zelfs de beste kalligrafen hebben de letters van het alfabet ooit moeten leren tekenen, en ook hún prille pogingen, de tong tussen de lippen, waren onbeholpen. Vertederend, die allereerste kriebels.

Een soortgelijke vertedering voelde ik van de week in de Thermen van Diocletianus te Rome, waar een deel van het Romeins Nationaal Museum in gevestigd is. Een flinke vleugel daarvan is gewijd aan de geschiedenis van het schrift in Midden-Italië, en er hangen honderden in steen gebeitelde inscripties. De meeste zijn in het Latijnse alfabet, en hun vorm lijkt vaak op die van hoofdletters in (Times New) Roman – dat alfabet en dat lettertype heten niet voor niets zo.

Jammer genoeg is dit een duplicaat, niet de originele fibula van Praeneste. Die ligt 10 km verderop, in een prehistorisch museum. Zeg, minister van cultuur, ruil die twee eens gauw om. Een tekst tentoonstellen in een museum over de prehistorie is sowieso dwaas. Bovendien gaat er geen toerist naar die verre buitenwijk.

Maar naast die overbekende stenen met opschriften zijn er ook kleinere voorwerpen met tekstjes te zien. Van een daarvan had ik eerder gehoord: de fibula of broche van Praeneste (zie foto rechts, klik voor vergroting), uit de zevende eeuw voor het begin van de jaartelling, met daarop de woorden Manios med fhe fhaked Numasioi. Dat is Oudlatijn voor Manius me fecit Numerio oftewel ‘Manius heeft mij gemaakt voor Numerius’. Niet alleen de grammatica is archaïsch, ook diverse tekens hebben nog niet de vertrouwde vorm, en dan loopt de tekst nog van rechts naar links ook.

Maar de vertedering die me in het museum ten deel viel, werd niet door die broche opgewekt. De veroorzaker daarvan was een nog ouder voorwerp: een aardewerken kruik, gevonden in een achtste-eeuws vrouwengraf een kilometer of twintig ten oosten van het oude Rome (zie foto rechts; klik voor vergroting). Er staan maar vijf lettertekens op, en zij vormen de alleroudste tekst die op het Italiaanse schiereiland is gevonden. Het zijn Griekse letters, zeggen de deskundigen, en de taal zou ook Grieks kunnen zijn: eu lin staat er dan, ‘zij die goed spint’, of anders eunin, ‘rustplaats’. Of misschien is ook deze tekst van rechts naar links geschreven en staat er, in Oudlatijn, ni lue oftewel ‘steel niet’.

Eigenlijk is het opschrift van die kruik gewoon prutswerk: de hanepoten van een niet al te bekwame schrijver. Het woord ‘schrijver’ is bijna te veel eer – laat ik hem een ‘opschrijver’ noemen. Maar hij was wel de allereerste Italische opschrijver wiens werk bewaard is gebleven. En aangezien het West-Europese schrijven is begonnen in Italië, is hier in zekere zin ook ónze eerste schrijver aan het werk, op een moment dat hij, of in ieder geval zijn samenleving, de vaardigheid nog aan het leren is.

Eulin of ni lue is, zo bezien, het ietwat knullige aap noot mies van de West-Europese beschaving. Wie kan daar onaangedaan naar kijken?

.Als taaltoerist in Rome

Omdat ik zo heb genoten van Rome – ik was er voor het eerst – wil ik iets meer vertellen over de talige attracties van de stad. Over de vele andere culturele en toeristische kanten van Rome schrijft Willemijn van Dijk al, aanstekelijk en voortreffelijk geïnformeerd, dus dat ga ik niet nog eens dunnetjes en ondeskundig overdoen.

Het bovengenoemde schriftmuseum (officieel: Epigrafisch Museum) in de Thermen van Diocletianus heeft veel meer te bieden dan alleen die broche, die pot en nog een paar inscripties in Oudlatijn. Ik noem:

• een beknopt overzicht van de vele oude Italische alfabetten;
• voorbeelden van allerlei soorten – vooral niet-literaire – schrijvers, geschriften en manieren van schrijven (zie foto hierboven, en klik weer voor vergroting);
• een video die toont hoe steenhouwers inscripties maakten, en trouwens nog steeds maken;
• een groot aantal inscripties uit de Klassieke tijd. Een van de opvallendste bevat de wonderlijke letter Ⅎ, die keizer Claudius invoerde ter vervanging van de medeklinker V. (De klinker V, onze U, handhaafde hij.) Na Claudius’ dood raakte de nieuwigheid meteen weer in onbruik. Zelfs iemand met zo veel macht als een eerste-eeuwse Romeinse keizer kan een spellingtraditie niet zomaar veranderen.

Verder hebben de Capitolijnse en Vaticaanse Musea, sowieso twee belangrijke trekpleisters, ook op taalterrein aardig wat te bieden. In het eerstgenoemde is een kleine afdeling, aan het begin van de tunnel tussen het oude en het nieuwe gebouw, gewijd aan oude talen. Die geeft uitleg over het taalbeleid van het Romeinse Rijk en vertoont inscripties in diverse talen, waaronder Hebreeuws en Palmyreens. Dat laatste is het Assyrische dialect dat toentertijd werd gesproken in Palmyra, de stad waar nu de maniakken van IS aan het beeldenstormen zijn.

In het Vaticaan stelt de Etruskische afdeling diverse kunstvoorwerpen tentoon met inscripties in het Etruskisch, en ook één met een Gallischtalige (zie foto rechts). De Egyptische afdeling bevat veel teksten in hiërogliefen en in hiëratisch schrift. Maar goed, aangezien het centrum van Rome vol staat met Egyptische obelisken, word je er gemakkelijk een beetje hiërogliefen-blasé. Al blijven die tekens – zoals zo veel in Rome – wel gewoon móói.

****

Meer informatie over taalattracties in Rome en andere Europese steden is te vinden in mijn Language Lover’s Guide to Europe, een vrijwel gratis appje voor smartphones en tablets.