Een ‘luik’ en de stad ‘Luik’ klinken hetzelfde – maar niet voor mij. Ten onrechte, wel te verstaan, want er hoort geen verschil te zijn. En toch neem ik er een waar. Hoe kan dat?
In mijn Limburgse jeugd gingen we naar de zondagse vlooienmarkt in Luuk en zat er in het plafond van mijn kamer een luuk naar de vliering. Allebei met de langgerekte uu-klank van ‘muur’, niet de korte uu van ‘Luc’ of ‘fuut’. Maar er was een verschil: luuk had een zogeheten sleeptoon, die qua hoogte constant en vrij gemiddeld is, Luuk een stoottoon, die van hoog naar laag gaat. Moeilijk te beschrijven, je zou het moeten horen – al schijnt ook dat nog niet eens zo makkelijk te zijn. Het toonverschil is niet uniek voor deze twee woorden, maar is in het Limburgs een algemener verschijnsel. Zo betekent bein met een sleeptoon ‘been’, met een stoottoon ‘benen’. (Overigens zijn sleeptoon en stoottoon taalkundige vaktermen, die de doorsneespreker niet kent of nodig heeft.)
Bij luik/Luik wil het toeval dat de woorden in het Nederlands ook precies samenvallen. Zodat ik de twee verschillende tonen meegenomen heb naar het Nederlands. Ik betwijfel of het in mijn uitspraak echt te horen is, maar dit weet ik zeker: in mijn mentale lexicon staat bij het lemma luik genoteerd: ‘heeft sleeptoon’, en bij het lemma Luik: ‘heeft stoottoon’.
Vreemd is dat: het Nederlands is voor mij al vele jaren de dominante taal, die ik het meest en het gemakkelijkst spreek. Maar een moedertaal oefent kennelijk een leven lang invloed uit. Het Limburgs blijft voor mij de toon aangeven.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Beste Gaston. Dat is een leuk artikel over de sleeptoon en de valtoon. Dat woordje Luuk heeft een valtoon omdat er vroeger een schwa gezeten heeft die is weggevallen in de loop van de historie, Wanneer dat gebeurt, dan heb je in de Limburgse dialecten een valtoon (althans wanneer bepaalde andere condities ook nog gelden). Het is leuk als je over taal schrijft. Als je informatie wilt dan wil ik je graag helpen. Ik ben taalkundige van beroep.
LikeLike
Ah, dat is nieuw voor mij; leuk om te weten. Wat is dan het mechanisme dat hierachter zit? Ik meen te weten dat Umlaute zijn ontstaan onder invloed van (later weer verdwenen) i-klanken in de volgende lettergreep, en dat kan ik volgen. Maar hoe heeft dít gewerkt?
Hoe dan ook, het verklaart dan ook, neem ik aan, de stoot- of valtoon van allerlei meervouden (schijnbare homoniemen als bein, waeg, paerd, enz., maar ook ‘gewone’ meervouden als staej, heuj, buim, sjäöp, enz.), van oug ‘oog’ versus auch ‘ook’ en van kael ‘keel’ versus kael ‘kerel’.
Bij werkwoorden moet het anders liggen, lijkt me. Snieje (sleeptoon) ‘snijden’ versus snieje (stoot/valtoon) ‘sneeuwen’ is mijn favoriete voorbeeld. Of is misschien hier in het tweede geval na de ie-klank een halfklinker weggevallen? Sneeuwen en schneien hebben hier immers allebei een tweeklank. Of zoek ik het nou in de verkeerde richting?
LikeLike
ja, grappig is dat. wij hebben hier: de bus=bös en het bos=bös. het bos=bös is net een tikkeltje langer voor mijn oren en ook. zoals jij schreef, Luik en luik. Maar als ik Nederlands spreek, klinkt bij mij Luik eveneens een tikkeltje anders dan luik! Omdat ik scandinavische talen heb gestudeerd heel vroeger, vind ik daar regelmatig een mee-voeter of juist een andere klank die ‘verhelderend’ is (voor mij), die op een tegenvoeter lijkt.
LikeLike
Waar is ‘hier’? Voor mij is bös in beide gevallen even lang (los van het feit dat ik bus en bösj zeg) en allebei dalend – voorzover dat bij korte klinkers überhaupt te horen is. Maar leuk dat je het (onnodige) luik-Luik-verschil-in-het-Nederlands herkent!
Je verhaal over Scandinavisch begrijp ik ikke/inte/niet helemaal. Wat bedoel je met meevoeters en verhelderende tegenvoeters?
LikeLike
Wat leuk om een term voor dit verschijnsel te horen. Ik heb het vaker aan mensen proberen uit te leggen, maar inderdaad een niet-Limburger hoort het niet eens en soms ging ik er daardoor aan twijfelen of ik niet zelf willekeurig dat verschil aanbracht: eindelijk zekerheid.
LikeLike