Een van de bekendste etymologische weetjes is dat het Nederlandse tuin, het Engelse town ‘stadje’ en het Duitse Zaun ‘hek’ allemaal van hetzelfde woord afstammen. De oudste vorm was waarschijnlijk toen, met de langgerekte oe-klank van blues. Het inhoudelijke verband tussen de drie betekenissen is niet moeilijk te vinden: een tuin is een omheind stukje grond, een town is een wat groter omheind stukje grond en een Zaun is de omheining zelf. In het Engels heeft het woord trouwens ook nog ‘hof, boerderij’ betekend. Zo stond de plaatsnaam Eton oorspronkelijk voor ‘eiland-boerderij’.
Is het niet raar dat een betekenis zo kan veranderen? Verrassend misschien wel, maar uitzonderlijk beslist niet. Het woord gaard(e) heeft zelfs iets vergelijkbaars meegemaakt. Natuurlijk noemt niemand nu nog zijn tuin een gaard, een enkele dichter uitgezonderd misschien, maar in de samenstellingen wijngaard en boomgaard is het woord wel nog vitaal.
Welke avonturen heeft gaard beleefd? Duizenden jaren geleden luidde het ongeveer ghordh en betekende het ‘omsloten ruimte’. Het Engelse garden, het Duitse Garten en het Franse jardin stammen er ook van af. Ze betekenen allemaal ‘tuin’.
In het Latijn ontwikkelde ghordh zich tot hortus, wat ook alweer ‘tuin’ betekent – het dreigt eentonig te worden. Dit Latijnse woord verklaart trouwens wel waarom het Franse en Engelse horticulture in het Nederlands ‘tuinbouw’ heet. Gewoon letterlijk vertaald dus.
Spannender worden de lotgevallen van ghordh pas in de Slavische talen, want die hebben er heel andere dingen mee gedaan. In het Russisch bijvoorbeeld is gorod ‘stad’ gaan betekenen, en is het woord in een andere variant terug te vinden in Leningrad ‘Leninstad’ en Volgograd ‘Wolgastad’. Het Russische werkwoord gorodit’ betekent dan juist weer ‘een hek plaatsen’. Het Pools bedoelt met een gród een ‘kasteel’. En het Tsjechisch, dat dit kasteel hrad noemt (g’s worden in deze taal vrij consequent h’s), heeft bovendien een samenstelling gevormd met het voorvoegsel za ‘achter, rondom’. En dit zahrada betekent (ja, daar is-ie weer) ‘tuin’.
En zo is de omheining weer mooi rond.
****
Een kleine precisering bij het bovenstaande (toegevoegd 4 maart 2012). Het Indo-Europese ghordh heeft in het Engels niet garden opgeleverd, maar yard. Ook heeft ghord niet rechtstreeks het Franse jardin opgeleverd. Het Germaanse gardo (waar yard en gaard uit voort zijn gekomen) heeft in het Vulgair Latijn een bijvoeglijk naamwoord gardinus ‘omsloten’ opgeleverd, waar het Franse jardin uit voortgekomen is. En dáár komt het Engelse garden weer uit voort. Yard en garden zijn dus wel verwant, maar garden heeft een omweg afgelegd.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Een beetje laat misschien, maar, het Noorse gård betekent boerderij, dwz het geheel van gebouwen, stallen en omringend landgoed. Het gebied tussen de gebouwen heet dan weer en tun, afhankelijk van het dialekt uitgesproken als tuun of als toen.
Tuin in het Noors is hage. Haag in het Noors is hekk, en hek in het Noors is gjerde. En zo zijn we weer terug bij gaard, gorod, garden enz.
LikeGeliked door 1 persoon
Nog een aanvulling wat Pools betreft:
tuin = ogród, duidelijk verwant aan gród
omheining = ogrodzenie
omheinen = ogrodzić, etc.
Gród is overigens een beetje archaisch, het meer normalere woord voor kasteel is zamek. In literatuur wordt gród ook wel eens voor stad gebruikt.
LikeLike
In het Achterhoeks betekent ‘betuun’ beperkt, en verwijst dus ook naar een begrenzing. ‘Goorn’, of ‘goorns’ is in het Drents de plek waar Drenten hun moestuinjes hadden.
Ik wist niet dat ‘Gród’ een kasteel is in Pools. Ogród is tuin. (Kasteel is ‘zamek’ (lettelijk slot) of ‘dwór’ (hof))
LikeLike
In het Nederlands is een ‘tuin’ ook nog een bepaald soort gevlochten hek om de tuin.
LikeLike
Hé, dat wist ik niet. Maar het staat zelfs in Van Dale, inderdaad.
Nu je dit schrijft, schiet me te binnen dat ‘tuun’ op Texel een stuk grond is, vaak omgeven door een ‘tuunwal’.
LikeLike
Heeft betekent?
[Dit is een reactie op een irritante schrijffout in een eerdere versie van deze post. GD]
LikeLike
Die link is alleen naar inhoud, niet naar vorm: ‘ghordh’ en (de oudere voorloper van) ‘toen’ zijn niet te herleiden tot hetzelfde woord. Voor die mensen van duizenden jaren geleden zullen het toch wel verschillende begrippen zijn geweest, al kunnen we nu niet meer reconstrueren waar ‘m het verschil in zat. Het een wat meer gesloten dan het ander? Van ander materiaal? Ik heb geen idee.
Wat trouwens nog wel met ‘ghordh’ samenhangt, is ‘gordel’ en ‘omgorden’.
LikeGeliked door 1 persoon
Ha, leuk, etymologie!
Er moet toch ook ergens een link zitten tussen ‘ghordh’ en ‘toen’? Want die twee betekenen dus eigenlijk hetzelfde, nl. ‘omsloten ruimte’. Zo is ‘grad’ het Slavische equivalent van ‘town’ geworden.
LikeLike