Ik leer Tsjechisch (česky). Die verdenking koesterden sommige mensen natuurlijk al vanwege mijn vorige post, Češka. Hun achterdocht was gegrond. Ik tracht de grammatica te kraken, luister naar zinnetjes als táta kouří fajfku en stamp woordjes.
Hoewel, stampen… dat klopt niet helemaal. Kom, ik ben geen 16 meer, ik kán niet eens meer professioneel stampen. Op mijn rijpe leeftijd moet men het hebben van dieper begrip en fijnzinnige strategie. Van zijn taalkundig denkraam, zeg maar. Concreet gezegd: van verbanden met woorden die al vertrouwd zijn, uit andere talen of uit mijn verworven kennis van het Tsjechisch zelfs, nog zo klein als een appelpit maar hopelijk even kiemkrachtig.
Soms gaat dat makkelijk. Zodra je de spelling een beetje kent, doorzie je moeiteloos de vermomming van garáž oftewel ‘garage’ – een Frans woord dus. En als je de veel voorkomende uitgang -ka weglaat van fajfka (of fajfku, in de vierde naamval), duikt opeens de Duitse Pfeife ‘pijp’ op. Het woord vějíř lijkt zo veel op ‘waaier’ (althans, in uitspraak) dat je je gaat afvragen of het misschien uit het Nederlands komt. Dan heb je nog woorden als nos ‘neus’, tři ‘drie’ en sestra ‘zuster’ die zowat in heel Europa op elkaar lijken. En táta ‘papa’ is zelfs nog wijder verbreid: van het Zuid-Amerikaanse Quechua tot het Zuid-Afrikaanse Zoeloe duikt dat overal weer op.  Over moderne internationalismen als situace, auto en analyzovat heb ik het niet eens. Die zijn niet spannend.

Prikkelender zijn de geheimen die sommige inheemse woorden pas na een poosje prijsgeven, en die wat mij betreft de term woordenschat bestaansrecht geven. Zoals Bezpečnostní rada. Dat woord voor ‘Veiligheidsraad’ klinkt en oogt op het eerste gezicht ingewikkeld, al geldt dat natuurlijk niet voor rada. Maar pluk je het eerste deel in zijn samenstellende stukjes uit elkaar, dan blijken de Tsjechen te spreken van een Zorgeloosheidsraad. Zorgeloosheidsraad! Verleent dat niet een zweem van Loesje-achtige vrolijkheid aan dit crisisbestrijdingsorgaan?
Dan prát. Dat heeft twee betekenissen: ‘slaan’ en ‘de was doen’. Een vreemde combinatie? Ja. Of nee, toch niet: om kledingsstukken schoon te krijgen sloegen wasvrouwen ze vroeger tegen stenen aan. In de wasmachine, pračka, zit op die manier toch nog een beetje de oude beek met haar keien.
Ook het woord voor ‘handel’ vertoont sporen van ouderdom. Letterlijk betekent obchod zo iets als ‘ommegang’, ‘het rondtrekken’. Dat is precies hoe het vroeger ging: ambulante handel, reizende kooplui. In de naam van het světové obchodní centrum (WTC) verschuilen zich dus nog steeds de middeleeuwse marskramers en jaarmarktreizigers. Ik vind dat leuk.
Nog één dan. Tsjechische ‘ouders’ heten rodeči, afgeleid van het werkwoord rodit ‘baren’. Kennelijk staan hier dus moeder én vader beiden als barende partijen te boek. Dat wordt niet minder vreemd, maar wel minder exotisch in het licht van het Frans-Engelse woord parents, dat teruggaat op een Latijns werkwoord parere met oorspronkelijk precies dezelfde betekenis.

Van sommige Tsjechische woorden kun je pas begrijpen waarom ze betekenen wat ze betekenen als je Duits kent: het zijn Germanen achter een Slavisch masker. Daarover een volgende keer.