Eindelijk wisten we waar het Nederlands, het Engels en bijna alle andere Europese talen vandaan kwamen: uit Anatolië oftewel Turkije. Nieuw-Zeelandse onderzoekers (biologen en computer-wetenschappers, opmerkelijk genoeg) hadden dat in 2012 onthuld in Science. Wetenschapsredacties hadden de boodschap gretig verspreid, want de vraag waar ‘we’, inclusief onze talen, vandaan komen prikkelt nu eenmaal de nieuwsgierigheid. Daar kwam nog bij dat de onderzoekers brutaalweg een heilig huisje omverschopten: de gevestigde taalkunde had tot dan toe in grote meerderheid gedacht dat onze talige wortels niet in Anatolië lagen – dat was een minderheidsstandpunt – maar in de Oekraïens-Russische steppe. Kwamen me daar een paar van die sympathieke Kiwi’s met een nieuwe methode, met een computermodel zelfs, en bewezen dat de minderheid gelijk had! Onweerstaanbaar. De verslagen steppe-adepten kregen in het publieke debat geen poot aan de grond. Al knarsetandend mompelden ze iets over ‘methodologisch aanvechtbaar’, maar de wereld wist wel beter: hier werd de negentiende-eeuwse taalkunde afgetroefd door het innovatieve, computer-assisted denken van de 21e eeuw.

We zijn drie jaar verder, en wat blijkt? De wereld had er niet verder naast kunnen zitten.

Net voor de zomer verscheen The Indo-European Controversy, geschreven door taalkundige Asya Pereltsvaig en historicus Martin W. Lewis (hierna: AP&ML). In 235 tekstpagina’s, aangevuld met tientallen kaartjes en een bibliografie van bijna dertig bladzijdes, laten de twee auteurs geduldig en zorgvuldig hun tegenstanders alle hoeken van de wetenschap zien. Die van de echte wetenschap, wel te verstaan – het type wetenschap dat niet doet alsof we op de achtste dag van de schepping leven, maar beseft dat er al eerder kennis is verzameld: in de negentiende eeuw al inderdaad, maar nog veel meer in de twintigste eeuw en de eenentwintigste. Het type wetenschap dat, als de eigen bevindingen in strijd zijn met betrouwbare kennis, die tegenstelling niet luchtig afdoet als irrelevant, maar zich afvraagt waar de fout zit. Een type wetenschap waar die sympathieke Kiwi’s en hun medestanders nog nooit van gehoord lijken te hebben.

AP&ML laten zien hoe het computermodel stiekem voorsorteert op de uitkomst, onder meer door veronderstellingen van de Anatolië-theorie erin te verwerken. Ze wijzen erop dat de Nieuw-Zeelandse onderzoekers alleen kijken naar verwante woorden in verschillende talen, niet naar overeenkomsten in klanken en grammatica – terwijl die betrouwbaardere informatie geven. Ze laten zien dat de woordenlijsten die als input voor het computermodel hebben gediend, aan alle kanten rammelen. Ze wijzen op absurde uitkomsten van het model: het Romani bijvoorbeeld zou zich al rond 1500 v.Chr. hebben afgesplitst van de andere Indiase talen, terwijl dat aantoonbaar pas 2500 jaar later is gebeurd. Ze vragen waarom die oude oertaal, het Proto-Indo-Europees, vrijwel geen leenwoorden bevat uit ándere talen van Anatolië, waar de sprekers toch eeuwenlang zouden hebben geleefd. Ze merken op dat de meeste Indo-Europese talen onderling verwante woorden voor ‘wiel’ hebben, hoewel het wiel pas is uitgevonden rond 3500 v.Chr. – duizenden jaren nadat de Indo-Europese familie haar vermeende Anatolische bakermat had verlaten. Enzovoort, enzovoort, enzovoort. Enzovoort. En zo nóg een poosje voort.

Misschien zijn niet alle argumenten die ik hier in telkens één zin samenvat in deze bondige vorm meteen duidelijk. De auteurs nemen voor elk punt de tijd, zodat hun betoog vrijwel overal zo helder als bronwater is. Het levert bovendien als bonus op dat er veel boeiende kleine case-studies voorbijkomen: over Romaanse en Slavische talen, over Afrikaanse en oude Semitische volkeren en – helemaal verrassend – over de geschiedenis van de aardrijkskunde van de laatste halve eeuw.

The Indo-European Controversy laat hier geen twijfel aan bestaan: wie denkt dat de Indo-Europese talen zich zo’n 9000 jaar geleden vanuit Anatolië zijn beginnen te verspreiden, is abuis. Het juiste beginpunt ligt ergens tussen 6000 en 4500 jaar geleden, waarbij dat eerste getal de feiten waarschijnlijk dichter benadert. Op veel andere punten moedigt het boek twijfel juist aan, zélfs omtrent de vraag waar die oude oermoedertaal dan gesproken werd. Want er pleit wel veel voor de Oekraïens-Russische steppe, maar niet alles – en wat er niet voor pleit, bespreken AP&ML ook.

In het hele boek schemert de irritatie geregeld door, maar pas in het laatste hoofdstuk laten de auteurs hun frustratie en woede de vrije loop. Ze verwoorden die academisch maar snoeihard: “Als hinderlijke feiten niet langer van belang worden geacht en als modellen hun verbinding met de werkelijkheid verliezen, wordt rationalisme [als tegenpool van empirisme] pathologisch. Helaas moeten we concluderen dat [het Science-artikel uit 2012] en veel werk binnen hetzelfde onderzoekskader duidelijke gevallen zijn van die intellectuele stoornis. Zoals we in dit boek telkens hebben laten zien, weerspreekt feit na feit alles wat het model oplevert, maar zulke feiten worden als futiliteiten terzijde geschoven. Er wordt niet of nauwelijks getracht de redenering empirisch te onderbouwen, en als gevolg daarvan wordt het model de nieuwe werkelijkheid. Het achteloos afwijzen van alle relevante informatie blijkt bovendien overgeslagen te zijn op de redacteurs van Science.”

Niet dat dit boek de gewraakte onderzoekers zal overtuigen. Immers, “facts are accounted as mere noise” – feiten zijn voor hen louter ruis.

****

Asya Pereltsvaig en Martin W. Lewis, ‘The Indo-European Controversy: Facts and Fallacies in Historical Linguistics.’ Cambridge University Press, 2015. Nu nog peperduur (rond de € 100), hopelijk op termijn als paperback verkrijgbaar.