De woorden minuut en seconde zijn allebei te herleiden tot één en hetzelfde beroemde boek uit de Klassieke Oudheid. Maar tegelijk vormen ze een ratjetoe van Latijnse, Griekse en zelfs Arabische elementen. Hoe zit dat?

16e-eeuws portret van Ptolemaeus

Eerst het boek: dat is de Almagest van de wis- en sterrenkundige Ptolemaeus, een Griek in het Egypte van de Romeinse tijd, namelijk de tweede eeuw. In navolging van een zelfs toen al oude traditie verdeelde hij de cirkel in 360 graden, die graden elk in 60 minuten en die minuten elk weer in 60 seconden.* Maar ‘minuut’ en ‘seconde’ zijn niet de woorden die Ptolemaeus zelf gebruikt, want die bestonden nog niet. Hij heeft het over het ‘eerste zestigste’ (prota heksèkosta) en het ‘tweede zestigste’ (deutera heksèkosta), wat vrijer weer te geven is als ‘eenzestigste van de eerste orde’ en ‘eenzestigste van de twee orde’.

In het jaar 827 werd de Almagest in het Arabisch vertaald, en in 1175 werd de Arabische tekst weer in het Latijn vertaald. In die Latijnse versie hebben minuten en seconden voor het eerst namen die ons meteen bekend voorkomen: pars minuta (soms pars minuta prima) oftewel het ‘(eerste) kleine deel’ en pars minuta secunda, het ‘tweede kleine deel’. Dat was een mondvol, dus dat werd meestal kortweg minuta en secunda. Iets als ‘eenzestigste’ is nergens meer te bekennen; dat is vervangen door het minder nauwkeurige ‘klein deel’.

Voorlopige conclusie: onze woorden minuut en seconde komen uit het Latijn, en de Latijnse woorden waren leenvertalingen, geïnspireerd op het Grieks. Waarom had ik het dan hierboven over Arabisch? Nou, in die taal is (tegenwoordig in ieder geval, en ik vermoed al heel lang) het woord voor ‘minuut’ daqīqa, letterlijk ‘iets kleins’, en dat voor ‘seconde’ is thāniya, wat ook ‘tweede’ betekent. Het Latijnse woord minuta komt qua betekenis dus nog preciezer overeen met het Arabische dan met het Griekse woord: in beide de talen is de minuut iets ‘kleins’. Daarom denk ik dat het niet zozeer een leenvertaling uit het Grieks is, als wel uit het Arabisch. Onze kleine tijdseenheden hebben dus drie talen als ouders.

Eén opmerkelijk detail wil ik nog toevoegen. In het Nieuwgrieks heet een ‘minuut’ lepto en een ‘seconde’ deuterolepto (of strikt genomen defterolepto). Letterlijk is dat ‘iets kleins’ en ‘een tweede iets kleins’ (sorry voor het kromme Nederlands). Dat zijn duidelijk leenvertalingen uit het Latijn, maar het kost moeite om in die Nieuwgriekse woorden nog het Grieks van Ptolemaeus te herkennen. Leenvertaling op leenvertaling op leenvertaling heeft van het origineel weinig heel gelaten.

* Voor Ptolemaeus waren minuten en seconden in de eerste plaats delen van een graad, niet van een uur, al weet ik niet of hij de begrippen daar niet óók op heeft toegepast. In ieder geval zijn beide typen minuten nauw aan elkaar verwant: bij een zonnewijzer geeft de hoek tussen de zichtbare schaduw en de schaduw van twaalf uur het tijdstip aan. Een hoek van vijftien graden komt overeen met een tijdverschil van een uur. Vijftien hoekminuten komt dus overeen met één klokminuut. Waarom dat niet één op één is? Geen idee.