Nanotechnologen kunnen tegenwoordig laboratoriumachtige faciliteiten op een flintertje silicium bouwen, en het resultaat noemen ze lab-on-a-chip, of soms lab-on-chip. Een goede vondst voor zo’n ingewikkeld ding, vind ik: bondig en duidelijk. In Nederlandse teksten komt de letterlijke vertaling lab-op-(een-)chip redelijk vaak voor.

Tot hiertoe alles helder. Maar wat is het meervoud van lab-on-(a-)chip? Daarover blijken de meningen, of misschien beter gezegd de intuïties, aardig uiteen te lopen. En het aardige is dat voor bijna alle varianten die ik heb gevonden, wel iets te zeggen is.

Laat ik beginnen met wat ik zelf zou hebben geschreven.  Lab-on-(a-)chip is qua opbouw vergelijkbaar met luitenant-ter-zee, ­manusje-van-alles, lelietje-van-dalen en secretaris-generaal: de kern van het woord (het ‘hoofd’ dus) staat voorop, gevolgd door een nadere bepaling. Zo’n kern krijgt de meervoudsuitgang, dus de meervouden zijn luitenants-ter-zee, manusjes-van-alles, lelietjes-van-dalen en secretarissen-generaal. Volgens hetzelfde patroon zou ik zeggen en schrijven: labs-on-(a-)chip.

Veel anderen zien dat ook zo, want het is inderdaad de variant die het meest voorkomt: in Engelstalige teksten vormt labs-on-(a-)chip 51% van alle meervouden die ik op Google heb gevonden, in Nederlandstalige 30%. (Ik heb Engelstalige pagina’s gezocht door het woord “there” als verplichte zoekterm toe te voegen, Nederlandstalige met de zoekterm “een”. Dat leverde ongeveer 170.000 Engelse en 200 Nederlandse webpagina’s op met een of ander meervoud van lab-on-(a)-chip.)

Maar wat bijna even veel voorkomt (Engels: 46%, Nederlands: 37%) is het meervoud met de s helemaal achteraan: lab-on-(a-)chips. Na de voorgaande redenering lijkt dat op het eerste gezicht een beetje vreemd, maar bij nader inzien valt dat erg mee.

Ten eerste zijn meervouden met de meervoudsuitgang ergens midden in het woord erg uitzonderlijk. Dat het bij manusje-van-alles en lelietje-van-dalen desondanks goed gaat, komt misschien wel vooral doordat er niet echt een alternatief is: manusje-van-allesen en lelietje-van-dalens klinken gewoon te overduidelijk verkeerd. Maar als het laatste woorddeel zich in het meervoud laat zetten, is dat alternatief er wel: secretaris-generaals en secretarissen-generaals komen allebei geregeld voor, ik vind luitenant-ter-zeeën niet heel raar klinken, en ik zie dat schout-bij-nachts zelfs een officieel aanvaarde variant is van schouten-bij-nacht – al had ik eerlijk gezegd eerder schout-bij-nachten verwacht.

Maar er is nog een belangrijke tweede reden waarom lab-on-(a-)chips niet vreemd is. Een luitenant-ter-zee is duidelijk een militair en geen watermassa. Een lelietje-van-dalen is onmiskenbaar een bloem en geen vallei. Maar kijk je naar een lab-on-(a-)chip, dan zie je geen lab – je ziet een chip. Als een lab-on-(a-)chip in feite een type chip is, net zoals een computerchip en een paprikachip, dan ligt het voor de hand om hem ook grammaticaal zo te behandelen. Naast computerchips en paprikachips heb je dan dus ook lab-on-(a-)chips.

Nanotechnologen zijn intussen alweer een stapje verder. Voortbouwend op het lab-on-a-chip (of misschien moet ik nu eerder zeggen: de lab-on-a-chip) hebben ze inmiddels ook evolution-on-a-chip ontwikkeld. Maar ‘evolutie’ is natuurlijk een abstract begrip. Als proces is het wel zichtbaar te maken, maar een voorwerp is het in de verste verte niet. Het meervoud is nog niet online te vinden (deze blog wordt nu de eerste treffer!), maar ik voorspel dat dat evolution-on-a-chips wordt. Het alternatief evolutions-on-a-chip is misschien logisch volgens de eerste redenering die ik hierboven ophing, maar de tweede redenering dringt zich in dit geval nog veel nadrukkelijker op.

Er is nog een derde groep meervouden van lab-on-(a-)chip, namelijk met een meervouds-s op béíde delen. In het Engels komt die variant weinig voor (3%), maar in het Nederlands een stuk meer: 19%. En eerlijk gezegd vind ik labs-on-chips helemaal niet verkeerd, als meervoud van zowel lab-on-a-chip als ­lab-on-chip. Want als je ervan uitgaat dat er op elke chip één lab zit, dan heb je bij twee chips ook twee labs: labs-on-chips dus. Te meer omdat in het Engels het ene meervoud vaak het andere met zich meebrengt: wij spreken van ridders met een zwaard, maar in het Engels zijn dat knights with swords.

Er is eigenlijk maar één variant waar ik het taalgevoelige hoofd bij schud: labs-on-a-chips. Dat kan alleen het meervoud zijn van labs-on-a-chip, en die variant komt nauwelijks voor.

Tot slot: mocht je dit alles nou taalkunde op de vierkante millimeter vinden, dan beschouw ik dat als een compliment. Ik noem het zelf liever nanolinguïstiek.