Het Engels maakt onderscheid tussen when en if, leren we op school. Een bijzin die met if begint, zet de hoofdzin op losse schroeven, eentje met when zegt alleen iets over de timing. Het Nederlandse als vervult een dubbelrol, zodat we soms moeten gokken wat mensen bedoelen. ‘Als ik die boom omzaag, krijg jij het hout’ – misschien wacht de spreker wel tot het ding spontaan omvalt.

Maar soms willen we in het Nederlands benadrukken dat iets onzeker is – iffy, met een mooi Engels woord. We kunnen dan ‘indien’ zeggen, maar wie zegt nou ooit ‘indien’? Een jurist misschien, en zelfs die hopelijk alleen op het werk. ‘In het geval dat’ dan maar? Kan, maar is wel wat wijdlopig en erg nadrukkelijk. Nee, wat we naar mijn indruk meestal zeggen is ‘mocht’ (of in Vlaanderen ‘moest’): ‘Mocht ik die boom omzagen, dan krijg jij het hout.’ Maar reken er nog niet al te vast op, is de onderliggende boodschap.

Tenminste, ik dacht altijd dat het zo zat. Tot ik van de week op de sportschool een jonge docent tegen een bezoekster hoorde zeggen: ‘Mocht je klaar zijn met die oefening, roep me dan even.’

Was er met die vrouw iets aan de hand? Was ze ziek, zwak of weerspannig? Die indruk wekte ze niet. Het leek er meer op dat de docent bedoelde: ‘Als je klaar bent met die oefening, roep me dan even.’ Kennelijk voelde hij zich niet geroepen om het onderscheid tussen ‘op het moment dat’ of ‘in het geval dat’ grammaticaal tot uiting te brengen. ‘Mocht je klaar zijn’ betekende voor hem niets anders dan ‘als je klaar bent’, inclusief de dubbele betekenis die daarin zit besloten.

Ik struikelde over zijn ‘mocht je’-formulering, maar toen ik de zin ter controle aan mijn vrouw en anderen voorlegde, bleken die er niks raars aan te horen. Kennelijk was ik weer eens taalovergevoelig, of oud. Of allebei.

Psyche
Als het klopt dat de ‘mocht je’- en ‘als je’-zinnetjes hetzelfde betekenen, zegt dat dan niet iets over hoe Nederlandstaligen denken? Hebben we dan een zwakker ‘indien-zintuig’, om het zo maar te noemen? Realiseren we ons minder scherp dat sommige dingen alleen gebeuren op voorwaarde dat eerst andere dingen gebeuren?

Persoonlijk geloof ik daar geen bal van. Grammatica is grammatica, volksaard (of collectieve psychologie of geef er maar een naam aan) is volksaard, en het ene zegt weinig tot niets over het andere. Voorbeeld: Nederlanders en Italianen zijn grootgebruikers van verkleinwoorden, Britten en Zweden kennen het verschijnsel nauwelijks. Hebben ze daarom andere meningen, gevoelens, attitudes, verwachtingen of gewoontes op het gebied van groot en klein? Wat een onzin, quante balle, what rubbish, vilket struntprat!

Toegegeven, er zijn een paar overtuigende uitzonderingsgevallen. Zoals die groep Australische Aborigines die in het dagelijks leven voortdurend de woorden ‘noord’, ‘zuid’, ‘oost’ en ‘west’ gebruikt en nooit ‘links’ of ‘rechts’ (‘je vork ligt ten noordoosten van je bord’): die mensen moeten zich, onbewust neem ik aan, voortdurend oriënteren op de vier windstreken. Iets in hun geest werkt duidelijk anders dan bij ons, links-rechts-zeggers.

Maar voor de rest? In 2013 beweerde de wetenschapper (althans econoom) Keith Chen van Yale University dat sprekers van sommige talen minder geneigd zouden zijn tot roken en meer tot spaarzaamheid en condoomgebruik (!) dan die van andere talen. Het verschil zou ’m zitten in de grammatica. In het Engels is het gebruikelijk om het hulpwerkwoord will te gebruiken als je het over de toekomst hebt: ‘I’ll do it tomorrow.’ In het Nederlands zeggen we eerder ‘Ik doe het morgen wel’ – tegenwoordige tijd dus. Geen wonder, vonden althans de onderzoekers, dat Engelstaligen minder vaak een condoom gebruiken dan Nederlandstaligen. Hun logica: het Nederlands maakt minder verschil tussen nu en straks, dus heden en toekomst horen voor ons nauwer bij elkaar. Het lijkt me stug. Sterker nog, als er een verband is, zou ik het omgekeerde verwachten: als je telkens ‘will’ zegt, besef je dat je er nog niet bent en dat er nog werk aan de winkel is om vanuit het heden een betere toekomst te bereiken. Hoe het ook zij, twee jaar later was Chen zelf ook een beetje aan het twijfelen geslagen (wat hem natuurlijk siert).

Maar stel even dat mijn intuïtie de plank misslaat en dat de econoom gelijk heeft. Dan word ik alleen maar nieuwsgieriger naar die kwestie van if en when. Wanneer sprekers het verschil tussen voorwaarde en tijdstip niet grammaticaal uitdrukken, zegt dat dan iets verontrustends over hun psyche? Over die van genoemde sportschooldocent en, belangrijker, over die van mijn vrouw?