De motorheren

Het blogje Een meedenk heeft een aardig aantal reacties opgeleverd. Dank, meedenkers!  Kennelijk ben ik niet de enige die zo’n ietwat freakerig onderwerp op de vierkante millimeter leuk vindt om over na te denken. Hieronder een paar – noem het – conclusies.

* Ik had niet duidelijk genoeg gemaakt dat ik samenstellingen bedoelde waarvan de samenstellende delen ook weer Nederlandse woorden zijn, en bij voorkeur zelfstandige naamwoorden. Die lijken me namelijk het interessantst. Dat we automobiel hebben afgekort tot auto, klopt natuurlijk wel, maar auto betekende voor die tijd in het Nederlands niets. Hetzelfde geldt voor pocket(boek). Het eerste deel van stereo(installatie), super(benzine/markt) en opper(wachtmeester) betekenden wel al iets, maar het waren geen zelfstandige naamwoorden. De stereo, de super en de opper waren dus nieuwe woorden, die derhalve niet hoefden te concurreren met een oudere betekenis.

* Soms is het niet duidelijk of een woord te beschouwen is als een geval van onthoofding of als iets anders. Ik ben niet ervan overtuigd dat appel (als woord voor ‘appelboom’), schotel (voor ‘schotelantenne’), post (misschien een inkorting van postbode), koffiefilter (voor het ‘koffiefilterzakje’) en cervelaat (voor ‘cervelaatworst’ goede voorbeelden zijn. De eerste drie zijn, denk ik, eerder metoniemen. Een koffiefilterzakje, geplaatst in een plastic of metalen filterhouder, filtert de koffie, zodat koffiefilter een minstens even logisch woord is; de toevoeging zakje zou je misschien zelfs pleonastisch kunnen noemen. Cervelaat ten slotte is een ontlening die soms met, soms zonder de verduidelijkende toevoeging ‘worst’ wordt gebruikt; in ieder geval heeft cervelaat in het Nederlands nooit een eigen betekenis gehad.

* Niettemin blijven er een aantal duidelijke gevallen van onthoofding over. Mijn twee oorspronkelijke voorbeelden bleken inderdaad niet uniek. Het voorlopige rijtje is aldus:

Ze dronk een glaasje bessen: bessenjenever
Er stond een rij voor de dames: dames-wc
De dvd staat in dat kastje: dvd-speler
Gooi maar even wat bitterballen in de frituur: frituurpan
De heren is een verdieping hoger: heren-wc
Bij de kringloop kun je nog gratis parkeren: kringloopwinkel
Over de dijk reed een motor: motorfiets
Ze heeft een groene mp3: mp3-speler
Zaterdag heb ik piket: piketdienst
Geef me de waterpomp eens even aan: waterpomptang
Waar zou ik zijn zonder mijn poets? poetsvrouw, poetshulp
Ik bel wel even met de woningbouw: woningbouwvereniging

Een nogal gemêleerd gezelschap. In één geval lijkt een werkwoordsstam (poets) een zelfstandig naamwoord te zijn geworden. In drie gevallen (bessen, dames, heren) ziet het ingekorte woord eruit als een meervoud, maar wordt het als enkelvoud gebruikt.
Van tevoren was ik nieuwsgierig of het woordgeslacht van het ingekorte woord zou afhangen van het verdwenen hoofdwoord of van het resterende ‘linkerwoord’. Dat blijft in het ongewisse, want behalve piket (dat hier lidwoordloos wordt gebruikt) zijn er geen het-woorden in het gezelschap. Het feit dat de schijnbare meervouden toch enkelvoud blijven, doet vermoeden dat het verdwenen hoofdwoord zijn invloed behoudt.
Niet helemaal bevredigend kortom. Nader Onderzoek Is Noodzakelijk.

****

Latere toevoegingen:
Hier op de hoek zit een goeie afhaal: afhaalrestaurant, afhaal-Chinees
Het schip verging in een zware zuidwester: zuidwesterstorm
Ik sta achter de strijkplank met een grote berg strijk: strijkwas
De Nederlanders komen na de dweil: dweilpauze
Hij speelt de bas: basgitaar; in sommige contexten ook wel andere basinstrumenten