Sommige samengestelde zelfstandige naamwoorden worden vrijwel standaard ‘onthoofd’: juist het gedeelte waar het eigenlijk om gaat, valt weg. Dat is raar, want bij de meeste woorden zouden we dat niet in ons hoofd halen. Als je handdoek wilt inkorten, kun je eventueel doek zeggen, maar zeker niet hand. Een damhert is iets heel anders dan een dam. Het ‘hoofd’ van een woord geeft aan wat iets ‘hoofdzakelijk’ is. Het ontbreken van een hoofd bemoeilijkt de herkenning nogal, bij mensen, maar ook bij woorden.
Een uitzonderingsgroep zijn namen die eindigen op een beschrijvend woord, zoals Rabobank en Slotervaartziekenhuis: je kunt de bus pakken naar de bank of het ziekenhuis of naar de Rabo of het Slotervaart. Het zou me niet verbazen als biologen przewalskipaarden in de wandeling przewalski’s noemen.
Maar het rare is dat er minstens twee, en waarschijnlijk veel meer, doodgewone samengestelde zelfstandige naamwoorden zijn waarbij dat ook gebeurt: een woningbouwvereniging wordt door haar huurders vaak de woningbouw genoemd, en een kringloopwinkel heet vaker wel dan niet de kringloop.
Het zal aan mijn verkouden hoofd van dit moment liggen, maar ik kan niet meer voorbeelden bedenken. Wie wel? Ik hoor ze graag! Als ik uitgesnotterd ben, wil ik erover verder denken.
Voor alle duidelijkheid: het gaat hier dus echt over zelfstandige naamwoorden die uit twee of meer delen bestaan en waarvan het laatste vaak weggelaten wordt. De twee voorbeelden van zojuist bestaan allebei helemaal uit zelfstandige naamwoorden, maar misschien is dat niet altijd zo: als we een meezingconcert of een meedenkblogje zouden afkorten tot een meezing of een meedenk, zouden dat ook zulke gevallen zijn. Een andere subcategorie misschien, maar dezelfde categorie.
*****
Aanvulling, naar aanleiding van enkele reacties: Woorden als auto(mobiel) en poli(kliniek) laat ik liever buiten beschouwing. Het zijn wel samenstellingen, maar geen samenstellingen van Nederlandse woorden. Strikt genomen hebben we ze misschien wel van hun hoofd beroofd, maar dat weggelaten rechterwoorddeel fungeerde in het Nederlands niet of nauwelijks als zodanig. Dat automobiel auto kon worden, is niet vreemder dan dat informatie (wat geen samenstelling is) info kon worden.
Gaston Dorren, taaljournalist 
En een actuele: ‘een zuidwester’.
LikeLike
‘Bessen’ in plaats van ‘bessenjenever’.
LikeLike
Mooie!
LikeLike
Het woord ‘stereo’ is welbeschouwd te beschouwen als een dubbele verkorting. Allereerst de betekenis ‘geluidsweergave via twee kanalen’: in die betekenis is ‘stereo’ een verkorting van ‘stereofonie’ (dat echter geen Nederlandse samenstelling is). Vervolgens werd daarmee het woord ‘stereo-installatie’ gevormd. En dát is weer verkort tot ‘stereo’.
LikeLike
wat mij nu te binnen schiet: mens zegt de tram of de bus, in plaats van de tramhalte of de bushalte.
LikeLike
In de meeste talen die ik ken werd automobiel ingekort tot ‘auto’, alleen de Scandinavische talen maken er ‘bil’ van. Hebben die dan zoiets ook met andere inkortingen, dwz dat ze de andere kant van het samengestelde woord pakken?
LikeLike
In de Deense en Zweedse Wikipedia lees ik dat het woord bil in het Deens is ontstaan nadat de krant Politiken zijn lezers had gevraagd hoe ze dat nieuwerwetse en lange woord automobil nou eens zouden verdeensen. Het lijkt dus een tamelijk kunstmatige, en in ieder geval zeer bewuste woordschepping te zijn geweest. Ik ken geen voorbeelden van andere Scandinavische woorden die aan de ‘foute’ kant zijn ingekort, maar mijn kennis van die talen is verre van uitputtend.
LikeLike
Ik heb het nog even nagevraagd bij de Zweedse vertaler Erik Hansson (@erik_hansson), maar die meldt geen verdere bil-achtige voorbeelden. Hij noemt bio voor biograf (=bioscoop), lok voor locomotiv en stins voor stationsinspektör.
LikeLike
Op Twitter verneem ik van Arnold (@onedinline2010) dat ‘damhert’ etymologisch gezien een ongelukkig voorbeeld is, omdat dat woord oorspronkelijke juist wél ‘dam’ luidde, net zoals ‘walvis’ ooit ‘wal’ en ‘kraanvogel’ ooit ‘kraan’.
LikeLike
Aha, als ik het WNT mag geloven, duidde in elk geval ‘pruim’ oorspronkelijk de vrucht aan en pas later de boom. Maar dan nog hoeft de boomaanduiding geen verkorting te zijn; het kan ook om metonymie gaan.
LikeLike
Ik vind Rutger 1 inventief en ben het eens met Rutger 2.
LikeLike
Wat ik me opeens afvraag: hoe zit het met bomen? Zijn ‘peer’, ‘pruim’, ‘kastanje’ e.d. verkortingen van ‘perenboom’, ‘pruimenboom’ en ‘kastanjeboom’, of zijn de vruchten juist metonymische afleidingen van de boomnamen?
LikeLike
Een verwant verschijnsel is dat je een ‘mobiele telefoon’ een ‘mobiel’ kunt noemen.
LikeLike
En het Chinese restaurant ‘de Chinees’. En een lang persoon ‘een lange’. Volgens mij is dat minder bijzonder omdat een bijvoeglijk naamwoord nou eenmaal verzelfstandigd kan worden. Al is dat bij ‘mobiel’ wel op een bijzondere manier gebeurd, lijkt me, dus misschien is dat toch wel een geval apart.
LikeLike
frituurpan –> “Dat gooi ik even snel in de frituur.”
piketdienst (bv. brandweer) –> “Zondag heb ik piket.”
waterpomptang –> “Kun je mij de waterpomp aangeven?”
mp3-speler –> “Heb jij je mp3 bij je?”
LikeLike
Mooi! Mp3 had ik niet aan gedacht, de korte vorm ‘waterpomp’ kende ik niet (maar dat zegt vooral iets over mijn klusvaardigheden) en ‘piket hebben’ klinkt me vagelijk bekend in de oren. Drie goede voorbeelden, lijkt me. Over ‘frituur’ aarzelde ik een beetje, maar in de betekenis ‘frituurpan’ hoort dat er geloof ik wel bij; in het Frans heeft het die betekenis niet.
LikeLike
Postbode –> “Is de post al geweest?”
LikeLike
Volgens mij betekent ‘de post’ niet ‘de postbode’. Je zou nooit zeggen ‘daar loopt de post’. Is eerder metonymie: is de (brenger van) post al geweest?
LikeLike
Wat postbode betreft heb je helemaal gelijk. Ik gooi er nog eentje in: stationwagen/stationcar –> “Nee, ik pak de station.”
LikeLike
Duidelijke inkorting, maar van een buitenlandse ontlening, dus niet van een Nederlandse samenstelling. Eerder zo’n geval als auto(mobiel) en pocket(boek). Zou men in het Engels ook ‘station’ zeggen tegen ‘stationwagon’? Ik vermoed van niet.
LikeLike
Super
Het woord ‘super’ kan zowel een onthoofde versie van ‘supermarkt’ als van ‘superbenzine’ zijn. (Dank, Rutger en Marinka resp. @spelenmettaalOT en @vertaalmeisje.)
Heren en dames
‘Ik ga even op de heren, want de dames is me veel te ver.’ De wc dus.
Mp3, frituur, piket, waterpomp
Zie de reactie van Maarten (@maartenpeetsma) hieronder.
Dvd
Ytzen (@ytzen) attendeert me erop dat dvd het voorbeeld van mp3 volgt, en twittert: “Echt gebeurd: hij had z’n baas een DVD gevraagd voor zijn afscheid en rekende vast op een DVD-speler, maar kreeg ’n disk.”
Motor, poets
René (@rndngs) levert de motor(fiets) en de poets(vrouw). Aan die eerste is bijzonder dat we het stug blijven zeggen hoewel het af en toe verwarring oplevert. En de poets is interessant omdat het eerste deel oorspronkelijk een werkwoordsafleiding was (lijkt me althans). ‘De poets’ betekent nu dus zowel ‘het poetsen’ als ‘de (betaalde) poetser’ (naast één of meer andere betekenissen).
Opper
In plaats van ‘opperwachtmeester’. Van dit soort informele inkortingen van functies bestaan er volgens mij wel meer, bijvoorbeeld ‘interim’ (al hoor ik ‘interimmer’ vaker).
Bessen
Kort voor bessenjenever. Mooie vondst van Rutger.
Koffiefilter?
Het woord koffiefilter kan hetzelfde betekenen als ‘koffiefilterzakje’ (Rutger). Toch vraag ik me af of dit een goed voorbeeld is: het filterzakje is gewoon het ding dat filtert, dus het is wel degelijk een koffiefilter, in zakjesvorm.
Schotel?
In de betekenis ‘schotelantenne’ is schotel waarschijnlijk een gevalletje onthoofding (Alice, @alice_herself). Maar tegelijk heeft een schotelantenne ook wel echt een schotelvorm, net als bijvoorbeeld vliegende schotels, zodat je het ook als een metoniem zou kunnen beschouwen, net zoals peer voor ‘pereboom’ en post voor ‘postbode in het zinnetje ‘is de post al geweest?’
Cervelaat?
René oppert nog cervelaat. De etymologie van dat woord is wat onduidelijk. Het zou kunnen dat we het als ‘cervelaat’ ontleend hebben, er eerst ter verduidelijking ‘worst’ aan hebben toegevoegd en dat laatste deel weer hebben weggehaald toen het woord algemeen bekend was. Sowieso heeft ‘cervelaat’ geen andere betekenis, hetgeen het minder interessant maakt.
LikeLike