Het onderstaande heb ik zojuist getwitterd vanaf mijn account @europesetalen.
Ik plaats dit soort serietjes van twaalf regelmatig, en reproduceer ze dan letterlijk hier op mijn blog.
1. De umlaut (ä, ö, ü) is ontstaan in het Duits, en wel uit ae, oe, ue: http://goo.gl/AVPsj De spelling met e is ook nog steeds mogelijk.
2. Schrijver J. Grimm bedacht de naam umlaut (‘omklank’) voor de klankverschuiving die de puntjes weergeven. Zij kregen pas later die naam.
3. Andere talen namen de umlaut later over: Ests (ä ö ü), Fins (ä ö), Hongaars (ö ü), IJslands (ö), Turks (ö ü), Zweeds (ä ö).
4. Het Nederlands kent geen umlaut, behalve in leenwoorden (überhaupt, knäckebröd). Onze 2 puntjes zijn doorgaans trema’s: geënt, ruïne.
5. Een NLs trema geeft aan dat 2 klinkers niet als 1 geheel, maar elk apart uitgesproken moeten worden. Vergelijk eïs (muzieknoot) met eis.
6. Talen die dat ook zo doen: Catalaans (ruïna), Frans (naïve), Grieks (παϊδάκια). Welsh zet t trema juist op de 1e van de 2 letters: copïo.
7. In t Engels was t tot ±1940 gebruikelijk ‘reënact’ en ‘coöperate’ e.d. te schrijven. Nu doen weinigen dat nog maar.
8. In t Spaans is u stom in combinatie gu: guerra. Met trema klinkt de u wel: vergüenza. Catal. óók bij qü: qüestió. Frans: aigüe of aiguë.
9. Gevolg: waar wij ‘linguïst’ schrijven, spellen Spaans en Catalaans ‘lingüista’. Een subtiel verschil – voer voor taalkundigen… 😉
10. Albanees en Luxemburgs hebben beide een ë (± ‘uh’). Of dit een trema of umlaut is, valt niet te zeggen, zeker voor Albanees niet.
11. Niet alleen Latijns en Grieks schrift hebben puntjes, maar ook t cyrillisch. Bijv. Russisch ё (= jo) en Oekraïens ї (=ji).
12. Vragen, opmerkingen, aanvullingen? Ik hoor ze graag. (Elders in de wereld kunnen ook op de n 2 puntjes staan. Maar ik doe Europa!)
Gaston Dorren, taaljournalist 
Ik vraag me al een tijd af waarom we in het Nederlands trema’s gebruiken in de geografische namen Caïro en Israël. De “ai” en de “ae” zijn in het Nederlands immers geen tweeklanken. Ik vermoed dat deze spellingswijze letterlijk uit het Frans is overgenomen. Hoe dan ook, we houden hieraan de vreemde gewoonte over dat wij Nederlanders altijd praten over “Ka-í-ro”, terwijl die stad in vrijwel elke taal “Kajro” wordt genoemd …
LikeLike
Helemaal mee eens. Ik hoop daar binnenkort uitgebreider op terug te komen.
LikeLike
In het Limburgs (streektaal) komen de twee puntjes zowel als umlaut als als trema voor in de spelling. voorbeeld umlaut: ao-äö; o-ö; u-ü. Als trema (de klank krijgt een naslag bij de uitspraak: ae-aeë; ee-eeë; ie-ieë; eu-euë; oe-oeë; uu-uuë. In Belgisch Limburgs spelt men de toonloze e (sjwa) als diacritisch teken met twee puntjes, voorbeeld: himmë, tëleur, waffël; këpel; sëgárë.
LikeLike
De äö (väöl) en de ö (lökke) zijn me vertrouwd. Waar staat de ü voor? Ook het naslag-trema heb ik wel eens vaker gezien (twieë). Die Belgisch-Limburgse gewoonte is volkomen nieuw voor me – verrassend dat men daar het Albanese voorbeeld volgt!
Overigens laat ik in het algemeen de streektalen, hoe interessant ook, buiten beschouwing, omdat anders het eind zoek is. Het Beiers, het Waals, het Elfdaals, het Leonees – het zijn er gewoon te veel.
LikeLike
Portugees is een geval apart: “Portugees Portugees” heeft de puntjes nog wel (als in Spaans) maar twee jaar geleden heeft Brazilië (trema!) ze afgeschaft in een eenzijdig doorgevoerde spellingshervorming. Dus “Cinqüenta” in Portugal, en “Cinquenta” in Brazilië. Overigens woont 80% van alle Portugeessprekenden ter wereld in Brazilië.
LikeLike
Ah, dat wist ik niet. Ik herinnerde me wel vagelijk dat Portugees ook ‘bespikkeld’ was, maar las ergens dat de taal het trema in 1990 had afgeschaft. Dank voor de aanvulling!
LikeLike