Het Tsjechische taalgebied is klein. En een eeuw geleden was het nog kleiner: ruwweg het grijze, door donkergroen omgeven gebied op de kaart, halverwege Wenen en Berlijn. In grote delen van het huidige Tsjechië sprak de meerderheid Duits (het donkergroen op de kaart) en zelfs in Praag, het hart van deze Slavische natie, leefde een flinke Duitstalige minderheid. Zo was Franz Kafka (1883-1924; zijn naam is Tsjechisch voor ‘kauw’) een Duitstalige Pragenaar, van wie we niet eens zeker weten of hij vloeiend Tsjechisch sprak. Voeg daarbij dat het gebied eeuwenlang tot Oostenrijk behoorde, en het moge duidelijk zijn dat het Duits een langdurige en diepgaande invloed heeft kunnen uitoefenen.
Dat is inderdaad aan het Tsjechisch te merken. En niet eens zozeer aan rechtstreekse Duitse ontleningen, al zijn die er ook: taška ‘zak’, bijvoorbeeld, komt van Tasche. Het is meer de manier waarop allerlei ‘inheemse’ woorden gevormd of gebruikt worden die het langdurige samenwonen verraadt.
Zoals beleefdheids-formules. Prosím ‘alstublieft’ betekent letterlijk ‘ik verzoek’, net als het Duitse bitte. Dějuki en het Duitse danke zeggen precies hetzelfde, namelijk ‘ik dank’, terwijl het nog beleefdere děkuji mockrát qua opbouw identiek is aan (ich) danke vielmals. Maar het opmerkelijkst is misschien wel de uitdrukking voor ‘graag gedaan’. De verschillende Europese talen bezigen daarvoor sterk uiteenlopende formules (‘van niets’, ‘noem het niet’, ‘u bent welkom’, ‘met genoegen’, ‘geen reden’). Ook het Duits en het Tsjechisch sluiten zich daarbij aan (keine Ursache, není zač), maar daarnaast zijn ze bij mijn weten de enigen die ‘graag gebeurd’ zeggen: rádo se stalo respectievelijk gern geschehen.
Verder krioelt het Tsjechisch van de leenvertalingen: Duitse woorden in een Slavisch gewaad. Najednou ‘opeens’ bestaat uit de woorden ‘op’ en ‘één keer’, net als auf einmal. Mužstvo is opgebouwd uit het woord voor ‘man’ en een achtervoegsel dat ‘-schap’ betekent: Mannschaft! Het sterkste staaltje is wellicht het woord voor ‘mannelijke horecabediende’. In het Duits heette zo’n man vroeger een Kellner; zijn chef heette de Oberkellner, ‘opperkelner’, afgekort tot Ober. Veiligheidshalve zijn klanten in de loop van de tijd steeds meer kelners ‘ober’ gaan noemen. In het Tsjechisch heeft dit proces zich exact herhaald: naast de gewone číšník ‘kelner’ is de vrchní číšník ‘opperkelner’ ontstaan, die nu als vrchní ‘opper, ober’ aangesproken kan worden.
Een volgend punt van overeenkomst is dat Tsjechische en Duitse woorden vaak hetzelfde setje betekenissen hebben. Neem ještě en noch ‘nog’. Die woorden zijn op vrijwel dezelfde manieren te gebruiken: nog één, nog erger, nog steeds, nog niet. Dat lijkt misschien vanzelfsprekend, tot je ještě opzoekt in een Engels woordenboek en daar een hele reeks vertalingen aantreft: another, even, still, yet. Andere voorbeelden: kolo en Rad betekenen beide zowel ‘wiel’ als ‘fiets’, pero en Feder zowel ‘(vul)pen’ als ‘(vogel)veer’, kohoutek en Hahn zowel ‘haan’ als ‘(water)kraan’. (Kohoutek was ook de naam van een komeet uit mijn jeugd. Ontdekt door een Tsjechische meneer Haan, inderdaad.) De lijst van voorbeelden is eindeloos uit te breiden. Zelfs überhaupt, met al zijn uiteenlopende betekenissen, wordt door één Tsjechisch woord gedekt, vůbec.
Echte Duitse leenwoorden zijn, zoals gezegd, wat schaarser. Of in ieder geval lijkt dat zo. Het officiële Tsjechisch is een nogal puristische taal, die zelfs diverse internationalismen niet heeft toegelaten: ‘theater’ is divadlo, ‘gas’ is plyn. Maar in de spreektaal blijken veel meer Duitse woorden te zijn doorgedrongen dan in de schrijftaal. Wat in het Algemeen Beschaafd láhev ‘fles’ heet, is in de volksmond een flaška (Duits: Flasche); de obchod ‘handel’ heet informeel ook wel kšeft, afgeleid van Geschäft. En de keurige Tsjechische záchod ‘wc’ heet in de praktijk vaak toaleta of, voor wie wat platter uit de hoek wil komen, hajzl ‘(schijt)huisje’ – je reinste Beiers. Cimra ‘kamer’ (Zimmer), calovat ‘betalen’ (zahlen), fuč ‘weg, foetsjie’ (futsch) en zelfs durch ‘door’ – zolang ze geen pen vasthouden, gebruiken de Tsjechen dit soort woorden volop.
Fuč, kohoutek en vrchní: misleid door de spelling zou een argeloze buitenstaander gemakkelijk kunnen geloven dat het Tsjechisch in al die eeuwen van intiem contact met het Duits volstrekt niet gegermaniseerd is. Maar dat is dus onzin.
Op zijn Tsjechisch: nesmysl. Jammer; ik hoopte dat ze ‘kvač’ zouden zeggen.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Cibulej is net als cipolla juist voortgekomen uit het Duitse Zwiebel – “tweebal” – jammer… In het Gronings is het siepel geworden.
Het wegvallen van het imperfectum komt in meer Hoogduitse streektalen voor: het Letzeburgisch en het Elzassisch bijvoorbeeld (of is dat dan weer onder Franse invloed?)
LikeLike
Volgens mijn bronnen, waaronder de etymologische Duden, zit het anders: al die woorden komen van een Latijns woord voor ui (cepul(l)a, verkleinwoord van cepa). In het Duits is dat later, volksetymologisch, opgevat als ‘Zwie-bolle’.
LikeLike
Klinkt aannemelijk, want cipolla is een onwaarschijnlijke “vervorming” van Zwiebel.
LikeLike
Vergeet ook een woord als Svagr (zwager) niet. Daarentegen is Cibulej volgens mij juist een leenwoord uit het italiaans: cipolla!
Ik ben net terug uit Tsjechie en heb toevallig in een kasteel in Jevisovice (zuid-moravie) een tentoonstellinkje gezien en boekje meegenomen over duitstalige/ oostenrijkse en tsjechische culinaire gebruiken, gerechten en woorden. Erg leuk mocht je in de buurt zijn.
LikeLike
ik vraag me ook af of prosím en děkuji leenvertalingen zijn uit het Pools. Ik vind deze wijze van spreken ook erg logisch binnen het Pools. Ik weet dat het Duits veel invloed heeft gehad op de dialecten van Silezie en Wielkopolska, maar dat zijn, wat betreft de vormen die ik ken, altijd vormen die anders zijn dan het standaard Pools. Ik zou wel wat meer willen weten over die Duitse invloeden op het Pools. Kunt u daar nog eens over schrijven, of misschien literatuur geven. Ik ben zelf in Poosltalige literatuur weinig hierover tegengekomen.
LikeLike
Ik vraag me af of prosím en děkuji leenvertalingen uit het Duits zijn. In het Pools komen die vormen ook voor, de eerste persoon voor ‘alstublieft’ en ‘bedankt’. En het Grieks doet in dezen precies hetzelfde. En dat is daar zeker niet onder invloed van het Duits!
LikeLike
Het Pools heeft, net als het Tsjechisch, veel Duitse invloed ondergaan. Andere Slavische talen, zoals Russisch en Servisch/Kroatisch, hanteren andere, ‘on-Duitse’ dankformules.
Van het Grieks weet ik weinig. Ik ben met je eens dat die taal niet onder Duitse invloed veranderd zal zijn. Maar aangezien de Duitse vorm niet onlogisch is, ligt het voor de hand dat er andere talen zijn waarin een soortgelijke vorm is ontstaan.
LikeLike
Poeh, een hele kluif deze keer. Maar de ontknoping nodigde weer uit tot teruglezen.
LikeLike
Ik heb achteraf inderdaad bedacht dat ik het slot beter als intro had kunnen gebruiken. Misschien doe ik het alsnog!
LikeLike
Om nog maar te zwijgen van krám (Kram, “troep), vercajk (Werkzeug, “werktuig, instrument”), fešák (v. Fesch, “aantrekkelijk”) en šnitlík (Schnittlauch, “bieslook”, of het universele alternatief voor algemeen beschaafd Tsjechisch ano “ja”, het Oostenrijkse jó. Omgekeerd eten Oostenrijkers ook Kukuruz “maïs”, Kren “mierikswortel”, Zwetschen “pruimen” en Knödel, alle duidelijk geïntroduceerd door hun Tsjechische keukenpersoneel, en hebben uit medelijden met de Tsjechen, die immers ook alleen maar een composiete verledentijdsvorm hebben, de Imperfekt nagenoeg geheel uit hun Duits verwijderd. Waar mee men omgaat, wordt men mee besmet!
LikeLike
Leuk, dank je! Al ben ik zelf tegengekomen dat knödel juist door het Tsjechisch is overgenomen uit het Duits. En aangezien in mijn Limburgse dialect een knao een ‘homp’ is, lijkt me dat niet bij voorbaat onmogelijk.
Wat de verdwijnende Duitse imperfect betreft: dat heb ik me inderdaad ook afgevraagd. Zijn er aanwijzingen voor dat dit onder Slavische invloed is? Zoals ik me trouwens ook afvroeg of de zeer Duitse, maar tamelijk ongermaanse ts-klank (van zehn) misschien door Tsjechisch, Pools en Sorbisch beïnvloed zou kunnen zijn, en misschien zelfs de sj-klank (van schön).
LikeLike